Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
97
sentyabrın 1-də Rusiya respublika elan olundu. Sentyabrın 5-də 
Rusiyada direktoriya təşkil olundu. Bu dövr ərzində bolşeviklər 
partiyası öz fəaliyyətini xeyli genişləndirdi. Bolşeviklər 
partiyasına 1917-ci ilin aprelində  İsveçrədən qayıtmış Lenin 
başçılıq edirdi. Ölkə yenidən ümummilli böhran içərisində idi. 
Bolşeviklər partiyasının  ən uğurlu cəhəti onun kütlələri 
inandırmağı bacarması idi. Bu partiya Rusiyada o dövrdə 
fəaliyyət göstərən 70-ə  qədər partiya içərisində  ən çoxsaylı 
partiyalardan biri idi.Artıq oktyabr çevrilişi ərəfəsində L.Trots-
kinin "samuraylar ordusu", Stalinin isə "qılınclılar ordeni" 
adlandırdığı bolşeviklər partiyası üzvlərinin sayı 350 minə qə-
dər idi. 1917-ci ilin oktyabrın 24-dən 25-ə keçən gecə bolşevik-
lər  ən mühüm strateji nöqtələri Petroqradda ələ aldılar. 
Oktyabrın 26-da hökumət boşeviklər partiyasının çevrilişə rəh-
bərlik etmək üçün təşkil etdiyi Hərbi inqilab komitəsinin əlinə 
keçdi. 1917-ci ilin oktyabr çevrilişinin belə tezliklə  qələbə 
çalmasının əsas səbəblərindən biri rus burjuaziyasının qabaqcıl 
kapitalist ölkələrinin burjuaziyasından fərqli olaraq siyasi cə-
hətdən təcrübəsiz, iqtisadi cəhətdən isə  zəif olması idi. Bur-
juaziya Rusiyada siyasi hakimiyyətdə cəmi bir neçə ay olmağı 
bacardı.  
Oktyabr çevrilişi baş verən gün İkinci Ümumrusiya so-
vetlər qurultayı çağırıldı. Həmin qurultayda hərbi inqilab ko-
mitəsi hakimiyyəti sovetlərə verdi. Ümumrusiya ikinci sovetlər 
qurultayının torpaq haqqında dekretinə əsasən torpaq kəndlilərə 
verildi. Həmin qurultayın sülh haqqında dekretinə əsasən bütün 
gizli müqavilələr açıqlandı. Həmçinin ilk dəfə olaraq burada 
dinc yanaşı yaşamaq prinsipi elan edildi və müharibə edən 
ölkələrə ilhaqsız, təzminatsız,  ədalətli sülh təklif edildi. Lenin 
ilk sovet hökumətinin – Rusiya Xalq Komissarları Sovetinin 
sədri təyin edildi. Qanunverici orqan isə Ümumrusiya Mərkəzi 
İcraiyyə Komitəsi, onun sədri isə Sverdlov oldu. Oktyabr 
çevrilişi baş verəndən dərhal sonra Rusiyada keçmiş 
 
98
imtiyazların hamısı  ləğv edildi. Fəhlələr abad mənzillərə 
köçürüldü. Bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyi elan edildi. 
1917-ci ilin oktyabrın 25-dən 1918-ci il martın 3-nə qədər olan 
dövr Rusiya tarixində “Sovet hakimiyyətinin təntənəsi” dövrü 
hesab edilir. Çünki bu dövrdə Rusiyanın özündə  və bütün 
müstəmləkələrində sovet hakimiyyəti qələbə çaldı. Sovet 
hökuməti məzlum xalqları öz tərəfinə  çəkmək üçün 1917-ci il 
noyabrın 2-də «Rusiya xalqının hüquq bəyannaməsi» adlı 
dekret imzaladı. Həmin sənədə əsasən bütün millətlərin hüquq 
bərabərliyi elan edildi. Onların ayrılmaq hüququ təsdiqlənir, 
ayrılmaq istəməyənlərə geniş yerli özünidarə hüququ verilirdi. 
Məhz həmin sənəd əsasında 1917-ci ilin dekabrında Finlandiya, 
1918-ci ilin noyabrında Polşa Rusiyadan ayrıldı  və müstəqil 
dövlətlər oldular. 1918-ci ilin yanvarın 5-də Rusiyada burjua 
parlamentinin rolunu oynayan Müəssislər məclisi açıldı. Bu-
rada Rusiyanın hər yerindən seçilən deputatlar iştirak edirdi. 
Lakin həmin məclis bolşeviklərin təqdim etdiyi "Zəhmətkeş və 
istismar olunan xalqın hüquq bəyannaməsi" adlı  sənədi qəbul 
etməkdən imtina etdiyinə görə yanvarın 6-da onun 
Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən buraxıldığı 
elan olundu. 1918-ci ilin yanvarın 15-də vicdan azadlığı 
haqqında verilən dekretə  əsasən  əhalinin dini hisslərində 
sərbəstlik təmin edildi. Həmçinin məktəb kilsədən, dövlət 
dindən ayrıldı.  
Rusiyada sovet hakimiyyətini qoruyub saxlamaq üçün 
bolşeviklər Almaniya ilə 1918-ci il martın 3-də Brest-Litovsk 
sülhünü bağladılar və ölkə Birinci dünya müharibəsindən çıxdı. 
Birinci dünya müharibəsi nəticəsində Rusiyada 2 milyona 
yaxın insan öldü, 5 milyona yaxını isə yaralandı.1918-ci ilin 
martında Lenin Rusiyada sovet hakimiyyətinin növbəti 
vəzifələrini müəyyən etdi. O, göstərdi ki, Rusiyada oktyabr 
çevrilişindən sonra da mövcud olan aşağıdakı dörd ukladı: 
natural kəndli təsərrüfatı, xırda əmtəə istehsalı, xüsusi kapitalist 

---

 
99
təsərrüfatı, dövlət kapitalizmi ukladını  ləğv etmək, sosialist 
ukladını  əvvəl hakim, sonra isə yeganə uklada çevirmək 
lazımdır.  
Sovet hakimiyyətinin qarşısında duran vəzifələrdən biri 
də iqtisadiyyatı ixtisaslı kadrlarla təmin etmək məsələsi idi. 
Bolşeviklər özlərinin ixtisaslı kadrları olmadığına görə burjua 
mütəxəsisslərindən onlara yüksək maaş verməklə istifadə et-
məyi lazım bildilər. Növbəti vəzifələrdən biri də əmək məhsul-
darlığını artırmaq idi. Bunun üçün Rusiyanın həm geniş ərazisi, 
həm kifayət qədər yeraltı və yerüstü sərvətləri, insan ehtiyatları, 
həm də insanlarında yüksək yaradıcılıq ehtirasları var idi. 
 
Rusiya vətəndaş müharibəsi dövründə 
(1918-ci ilin mayı – 1920-ci ilin noyabrı) 
 
1918-ci ilin yazına yaxın Rusiya vətəndaş müharibəsi və 
xarici hərbi müdaxilə  təhlükəsi ilə qarşılaşdı. Rusiyada vətən-
daş müharibəsinin və xarici hərbi müdaxilənin baş verməsinin 
səbəblərindən biri ilk növbədə varlı siniflərin öz hakimiyyət və 
mülkiyyətlərindən imtina etmək istəməmələri ilə  əlaqədar idi. 
Həmçinin xarici dövlətlərin burada çoxlu müəssisələri vardı ki, 
onlar bu müəssisələrdən, gələn gəlirlərdən  əl çəkmək 
niyyətində deyildilər. Oktyabr çevrilişindən sonra Rusiyanın 50 
milyard rubla qədər daxili və xarici borcları vardı. Bunun 16 
milyard rublu xarici borclar idi. Rusiya 1918-ci ilin yanvarında 
bu borcları verməkdən imtina etdiyini bildirmişdi. Xarici 
dövlətlər həm də Rusiyada baş verən hadisələrin öz ölkələrinə 
təsir edəcəyindən də qorxurdular. Odur ki, 1918-ci il mayın 25-
də Vladivostokda Birinci dünya müharibəsi dövründə ruslara 
əsir düşmüş 50 min nəfərlik çexoslavak korpusunun qiyamı ilə 
Rusiyada vətəndaş müharibəsi başlanmış oldu. 1920-ci ilin no-
yabrına qədər Rusiyada davam edən vətəndaş müharibəsi 3 
dövrə bölünür: 
 
100
I dövr – 1918-ci ilin yazından – 1919-cu ilin martına 
qədər olan dövrü əhatə edir. 
II dövr – 1919-cu ilin martından 1920-ci ilin martına 
qədər olan dövrü əhatə edir. 
III dövr – 1920-ci ilin martından 1920-ci ilin noyabrına 
qədər olan dövrü əhatə edir. 
Tezliklə, Samaradan Çelyabinskiyə  qədər olan ərazi Çe-
xoslavak korpusunun nəzarəti altına keçdi. Paralel olaraq 
ölkədə kəndlilərin də  antisovet qiyamları genişlənirdi. 
1918-ci il noyabrın 18-də Omskda birləşmiş antibolşevik 
hökumətin hərbi naziri admiral A.B.Kolçak bütün hakimiyyətin 
onun  əlinə keçdiyini bildirdi və özünü "Rusiyanın bütün quru 
və dəniz silahlı qüvvələrinin ali komandanı" elan etdi. O, həm 
də Ali hakim elan olundu. Beləliklə, Kolçak ağ hərəkatın əsas 
siması oldu. Ağların əsas ideyası bolşevimzi dəf etmək, döyüş 
qabiliyyətli ordunun gücü ilə böyük, vahid və bölünməz 
Rusiyanı bərpa etməkdən ibarət idi. 
Bu zaman ciddi intizam yaratmaq üçün çox sərt tədbir-
lərlə köhnə zabitləri Qırmızı Orduya cəlb edən L.Trotski 
nizami, döyüş qabiliyyətli ordu yaratmağa nail oldu. 1918-ci 
ilin iyulunda çar ailəsinə  mənsub olanların hamısı 
Yekaterinburqda güllələndi. 1918-ci ilin sentyabrında ölkədə 
qırmızı terror tətbiq edilməyə başlandı. Mübarizə gah bir 
tərəfin, gah da digər tərəfin üstünlüyü ilə gedirdi. 1918-ci ilin 
yazında Kolçakın ordusu Ufadan Volqaya hərəkət etdiyi, 
payızın  əvvəlində isə general Denikinin orduları Oryol və 
Voroneji tutaraq Moskvanı  hədələdiyi zaman sovet hökuməti 
və  Qırmızı Ordu böhranlı  vəziyyətə düşdü. Həmçinin ingilis, 
fransız, alman və yaponların Vladivostok, Krım, Arxangelsk və 
Murmanskdan sovet Rusiyasına qarşı  hərbi müdaxiləsi 
başlandı. Kolçakı  İngiltərə  hər vasitə ilə  təchiz etməyi öz 
öhdəsinə götürdü. Donda Denikinin cənub qrupu öz fəaliyyətini 
genişləndirdi. Petroqradda Yudeniçin dəstələri hücuma 

---