Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
89
tərkibinə daxil olan alman torpaqlarının muxtariyyəti ləğv 
edildi. Torpaqlara faşist canişinləri başçılıq etməyə başladılar 
ki, onlar da qaulyayterlər adlanırdı. 
1933-cü ildə faşistlər xüsusi mühafizə dəstələri yaratdılar 
ki, bu da eseslər adlanırdı. Bu mühafizə  dəstələrinin rəhbəri 
Gimmel idi. Bundan başqa gizli polis dəstəsi yaradıldı ki, bu da 
gestapo adlandı. Gestaponun kadrları eseslərin tərkibindən  
seçilirdi. Gestaponun rəhbəri Göbbels təyin edildi. Bütün bu 
tədbirlər Hitlerin tərəfdarlarının bir hissəsində  məyusluq hissi 
doğurdu. Lakin Hitler asanlıqla onların öhdəsindən gəlməyi 
bacardı. 1934-cü il iyunun 30-u Almaniya tarixinə "uzun bı-
çaqlar gecəsi" kimi daxil oldu. Həmin gecə Almaniyanın bir 
sıra  şəhərlərində – Berlin, Münhen, Breslau və digərlərində, 
həmçinin Lüxtenburq həbsxanasında müxalifət üzərinə aman-
sızlıqla hücuma keçildi. Bir gecədə 1000-ə  qədər adam həlak 
oldu. Hitler müxalifətə elə bir dərs verdi ki, bu hadisədən sonra 
heç kim ona qarşı çıxmağa cəsarət etmədi. Bu hadisədən sonra 
SA adlanan və hələ 1931-ci ildə yaradılmış hücumçu dəstələrin 
nüfuzu düşdü. Eseslərin nüfuzu artdı.  1934-cü ilin avqust 
ayının 2-də prezident Hindenburqun ölümündən sonra Hitler 
prezident və kansler vəzifələrini birləşdirərək özünü alman 
millətinin "fürer"i adlandırdı. Reyxstaq və landtaq torpağa 
gömüldü və heç bir təsirə malik olmadı. 
Faşistlər hakimiyyətə  gəldikdən sonra yəhudilər üzərinə 
hücuma keçdilər. 1933-cü ildə yəhudilərin müəssisələri baykot 
edilməyə başlandı. 1935-ci ildə onları alman vətəndaşlığından 
məhrum edən və onların dövlət aparatında hər hansı  vəzifə 
tutmalarını qadağan edən bir sıra qanunlar verildi. 1938-ci ilin 
noyabrın 9-dan 10-a keçən gecə yəhudi qırğını təşkil edildi (bu 
«büllur gecə» əməliyyatı adlanır). Almanlar marksizm-leninizm 
klassiklərinin bütün əsərlərini küçələrə tökərək yandırmağa 
başladılar. "Hayl Hitler" salamlaşma formasına çevrildi. Onlar 
güclü təbliğat maşınından da istifadə edirdilər. 
 
90
Alman faşizmi yüksək inkişaf etmiş kapitalist ölkəsində 
hakimiyyət başına gəlmişdi. Hitler diktaturası inhisarçı kapita-
lizmin sosial-siyasi əsasları üzərində quruldu və tezliklə iqtisa-
diyyatın dövlət tərəfindən tənzim edilməsi tədbirləri sistemini 
işləyib hazırladı. Bu məqsədlə Almaniyada 18-ə qədər inhisarı 
birləşdirən Alman təsərrüfat baş şurası təşkil edildi.  
1934-cü ilin fevralın 27-də "Alman iqtisadiyyatının üzvü 
qurulmasına hazırlıq haqqında" qanun qəbul edildi. 
Yenidənqurma işləri beş  əsas istiqamətdə getməyə başladı: 1) 
hərbi xammal bazalarının yaradılması, 2) hərbi sənayenin 
sürətlə inkişaf etdirilməsi, 3) Əmək ehtiyatlarının yaradılması, 
4) ərzaq bazalarının yaradılması, 5) bütün ölkəni tənzimedən və 
hərbiləşdirən orqanların yaradılması. 
1936-cı ilin sentyabrında Nürnberqdə Alman nasional-
sosialist fəhlə partiyasının qurultayında dördillik plan qəbul 
edildi ki, bundan da məqsəd alman iqtisadiyyatını müharibəyə 
hazırlamaq idi. İ.Gerinqin başçılığı altında iqtisadiyyatın tən-
zimlənməsinin yeni sistemi təşkil edildi. 
Bütün ölkənin iqtisadiyyatında "fürerçilik" sistemi tətbiq 
olundu. Müəssisə  və  sənaye sahələrinin başında duran kapita-
listlər "fürer" elan edildilər və müvafiq dərəcələrə bölünərək 
dövlət hakimiyyətinin nümayəndəsi səlahiyyətini aldılar. Nasist 
başçıları ən iri konsernlərin səhmlərinin sahibləri oldular. Belə-
liklə, inhisarların gücü faşist dövlətinin gücü ilə birləşdirildi. 
Hitler Almaniyasında dövlət-inhisarçı kaptalizminin əsas 
xüsusiyyəti müharibəyə hazırlıq məqsədi ilə dövlət tərəfindən 
bütün iqtisadiyyatın ümumi nizamlanması oldu. 1934-cü ildə 
verilən «Milli əməyin nizama salınması haqqında» qanuna 
əsasən bütün müəssisələrdə Alman nasional-sosialist fəhlə par-
tiyasının özəkləri yaradılmış oldu. 1932-ci ildə əgər hərbi xərc-
lər büdcənin 7%-ni təşkil edirdisə,1938-ci ildə bu rəqəm 32% 
oldu. 1933-1939-cu illərdə hərbiyə 90 milyard marka pul xərc-
ləndi. 

---

 
91
 Ümumiyyətlə, Almaniya 1939-cu ildə dünya sənaye 
məhsulunun 15%-ni verirdi və ABŞ-dan sonra kapitalist ölkələr 
içərisində ikinci yeri, Avropada isə birinci yeri tutdu. 
Gənclərin böyük bir hissəsi "Hitlerçi gənclər", "Gənc 
millət", "Alman qızları ittifaqı" və başqa təşkilatlara daxil ola-
raq  əxlaqın və vicdanın mənasızlığı, "böyük reyxin" mənafeyi 
naminə  hər cür zorakılığa yol verilməsi haqqında faşist nəzə-
riyyəsini mənimsəyirdilər.  
Hitlerçilər kollektiv müqavilələr sistemini ləğv etdilər, 
fabrik-zavod komitələrini dağıtdılar. Fəhlələrə  iş yerini də-
yişmək qadağan olunurdu, sahibkarlar iş gününü 14 saata qədər 
uzatmaq hüququ alırdılar. İnhisarların möhkəmlənməsi xırda və 
orta sahibkarların kütləvi surətdə yoxsullaşmasına gətirib 
çıxartdı. "İrqi" yoxlanışdan sonra onların bəzilərinə dövlət və 
ya partiya aparatında sərfəli yer verilirdi. 
Görülən bütün tədbirlər nəticəsində Almaniyada həm fa-
şist partiyası üzvlərinin sayı, həm də fəhlələrin sayı artdı. 1930-
cu ildə faşist partiyası üzvlərinin sayı cəmi 130 min nəfər idisə, 
1933-cü ildə 300 minə, 1939-cu ildə 1 mln, 1945-ci ildə 6 mln-
a çatdı. Bu partiyanın üzvlərinin 2/3 hissəsi fəhlələr və  xırda 
burjuaziya, cəmisi 10%-ni isə varlı sinfin nümayəndələri təşkil 
edirdi. Fəhlə sinfinin sayı 1939-cu ildə 20,8 mln nəfərə yaxın 
idi ki, onun da 30%-ni qadınlar təşkil edirdi. 
 Hitlerçilərin aqrar siyasəti iri mülkədar torpaq sahib-
liyinin və  kənd burjuaziyasının müdafiəsində  ifadə olunurdu. 
1933-cü ilin sentyabrın 29-da verilmiş "İrsi həyətlər" haqqında 
qanun irsən yalnız böyük oğula keçən orta və iri kəndli təsər-
rüfatlarının satılmasını  və ya parçalanmasını qadağan edirdi. 
Kənd varlılarının timsalında faşistlər möhkəm dayaq əldə 
etdilər. Onlar torpaqsız kəndlilərə Şərqdə "daimi baş torpaqlar"ı 
işğal etdikdə pay torpaqları verməyi vəd edirdilər. 
 
92
Almaniyada faşist diktaturasının xarici siyasəti 
Hitler xarici siyasəti də geopolitik nəzəriyyəyə əsaslanır-
dı. Burada qarşıya qoyulan məqsəd bioloji dövlət, təbii sər-
hədlər və optimal coğrafi-iqtisadi rayonlar yaradaraq "yeni 
dünya qaydası" qurmaq idi. 1933-cü ilin fevralın 1-də verilən 
dekretdə  yaşamaq hüququnun təsdiqi, azadlığın bərpası xarici 
siyasətin  əsas vəzifələri kimi müəyyənləşdirilmişdi. Nasional-
sosialist partiyasında yaradılan xarici siyasət  şöbəsinə Ro-
zenberq rəhbərlik edirdi. İlk dövrdə Almaniya hökuməti  əsas 
diqqəti Avropa ölkələri ilə ikitərəfli münasibətlərin qurulması 
və inkişafına yönəltmişdi. 1933-cü ilin fevral-iyul aylarında Ce-
nevrədə keçirilən tərksilaha dair konfransda Almaniya nüma-
yəndə heyəti də iştirak etdi və silahların saxlanması sahəsində 
digər dövlətlərlə Almaniyanın bərabərliyi prinsipini təklif etdi. 
Almaniyada faşist diktaturasının yaradılması ilə Versal-
Vaşinqton sistemi iflas etməyə başladı. Almaniyada faşistlər 
hakimiyyət başına gələn kimi Versal sülhünün şərtlərinin ləğv 
edilməsini Millətlər cəmiyyətinin qarşısında qoydular. Cəmiy-
yətin Baş şurası buna qəti etirazını bildirdiyinə görə Almaniya 
həmin ilin oktyabrın 14-də Millətlər Cəmiyyətindən çıxdığını 
bildirdi. Hitler 1933-cü il dekabrın 18-də Versal müqaviləsinin 
bütün hərbi maddələrini ləğv etməyi, alman ordusunun sayını 
artırmağı, bütün silah növlərinin istehsalının bərpa olunmasını, 
hərbsizləşdirilmiş Reyn zonasının Almaniyaya verilməsini 
tələb etdi. Hitlerçilərin səyi nəticəsində Almaniya Avropada 
müharibə ocağına çevrildi.  
1935-cir ildə  məcburi hərbi mükəlləfiyyəti bərpa etmək 
haqqında qanun qəbul olundu. Vermaxt, yəni alman silahlı 
qüvvələri yaradılmağa başladı. Almaniya Baş  qərargahı  bərpa 
olundu. Həmin ildə Almaniya İngiltərə ilə bağladığı sazişə 
əsasən suüstü və sualtı donanmanın yaradılması  işini sürət-
ləndirdi. Hərbi hava qüvvələri təşkil edilməyə başlandı. 1935-ci 
ilin yanvarında Hitler hökuməti referendum keçirərək Saar 
vilayətini geri aldı. 1936-cı ildə  hərbisizləşdirilmiş Reyn zo-

---