Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
115 
idi. Bir çox tədqiqatçılar belə hesab edirdilər ki, bu ABŞ-da 1929-
1933-cü illər böhranından sonra ən güclüsü idi. Hakim dairələr 
daxilində siyasi mübarizə  kəskinləşdi. Respublikaçılar partiyasından 
olan ABŞ-ın yeni prezidenti Cerald Ford iqtisadi geriliyi və 
inflyasiyanı aradan qaldırmaq proqramı ilə  çıxış etdi. 1974-cü ilin 
əvvəllərində  Ağ ev inflyasiyanı  təcili ləğv etmək siyasətindən  əl 
çəkib iqtisadiyatın aşağı düşməsi, işsizlik və enerji böhranı ilə 
mübarizəni ön plana keçirdi. 1975-ci ilin əvvəllərində  işsizlərə 
fövqəladə yardımlar edilməsinə dair iki qanun qəbul edildi. İşsizliyə 
görə yardım alan şəxslərin kateqoriyası genişləndirildi. 1975-ci ildə 
qüvvəyə minən yeni qanunvericilik aktına görə  həyat bahalaşdıqca 
qocağığa görə verilən pensiyalar və digər müavinatlar da artırılmalı 
idi. 1976-cı ilin seçkiqabağı kampaniyası yaxınlaşdıqca Ford öz 
rəsmi çıxışlarında daha çox fərdiyyətçilik, xüsusi mülkiyyətçilik 
prinsipləri irəli sürməyə və sağlam xüsusi bölməni inkişaf etdirməyin 
zruriliyini qeyd etməyə başladı. 1975-ci ilin yazında işsizlik əleyhinə 
mübarizə üçün proqram qəbul edildi. 
Ford hökuməti 1974-cü ilin sentyabr ayında Niksonu əvf etdi. 
Ford hökumətinin daxili siyasətində irqi ayrı-seçkiliyə qarşı 
mübarizə  və qadınların hüquq bərabərliyi mühüm yerlərdən birini 
tuturdu. 70-ci illərin ortalarında ABŞ-da qadın təşkilatlarının 
fəaliyyətinin başlıca məqsədi hələ 1972-ci ildə konqress tərəfindən 
qəbul edilmiş  və qadınlara hüquq bərabərliyi verən konstitusiyaya 
27-ci düzəlişin qəbul edilməsi idi. 1977-ci ilin əvvəllərində 35 ştatın 
qanunverici məclisi 27-ci düzəlişi qəbul etdi. Lakin düzəlişin 
qüvvəyə minməsi üçün onu 38 ştat qəbul etməli idi. 
 1974-cü  ildə ilk dəfə prezident seçkilərinin dövlət tərəfindən 
maliyyələşdirilməsi sistemi hazırlandı. Bu dövrdə MKİ  və FTB-nin 
qeyri-qanuni hərəkətləri haqqında xalq xəbər tutdu.  
1976-cı ildə ABŞ-ın təşkilinin 200 illiyi təntənə ilə qeyd edildi. 
C.Ford hökumətinin xarici siyasətinin mühüm 
istiqamətlərindən biri Hind-Çində 1975-ci ilin yazında müharibənin 
dayandırılması oldu. ABŞ bu mühabirəyə 150 milyard dollar 
xərcləmişdi. Müharibədə ABŞ 56 min insan itirmişdi. 
Ford hökuməti Yaxın  Şərq ölkələri ilə münasibətdə yenə  də 
İsraili müdafiə edirdi. Ford hökumətinin xarici siyasətində LAtın 
Amerikası ölkələri xüsusi yer tuturdu. 1974-cü ilin dekabr ayında 
qəbul edilən yeni ticarət qanununa əsasən Latın Amerikasından ABŞ-
 
116
a gətirilən bir sıra mallar üzərinə  məhdudiyyətlər qoyuldu. Bu hal 
Latın Amerikası ölkələrinin xarici siyasətinə  mənfi təsir göstərdi 
1975-ci ilin may ayında ABŞ qanunun bir sıra maddələrini ləğv 
edərək onu bir qədər yumşaltdı. 
ABŞ hökuməti NATO ilə  əməkdaşlığa, Avropa siyasətində 
Atlantika həmrəyliyinə üstünlük verirdi. 
Ford hökumətinin xarici siyasətinin istiqamətlərindən biri 
Asiya və Sakit okean regionu dövlətləri ilə münaisbətlər idi. 1975-ci 
ilin dekabrında bəzən «Sakt okean doktrinası»  adlanan Ford 
doktrinası elan edildi. Bu doktrinada Asiya-da ABŞ-ın hökmranlığı, 
strateji baxımdan Yaponiyaya xüsusi diqqət yetirilməsi, Çinlə 
münaisbətlərin normallaşdırılması, Cənub-Şərqi Asiyada sabitliyin 
qorunması, bölgədə  bütün siyasi münaqişələrin, ilk növbədə Koreya 
məsələsinin nizamlanması, Asiya ölkələri ilə iqtisadi əməkdaşlıq öz 
əksini tapmışdı. Bu doktrina ABŞ-ın siyasətinin regionda yeni dövrə 
qədəm qoyduğunu göstərirdi. Cerald Ford hökumətinin xarici siyasəti 
ziddiyyətli xarakter daşıyırdı. ABŞ Seul rejimini müdafiə edir, 
İsrailin təcavüzünə haqq qazandırırdı, Latın Amerikası  və  ərəb 
ölkələrinin daxili işlərinə müdaxilə edirdi. Xalqların sülh uğrunda 
mübarizəsinin artdığı şəraitdə güzəştə getməyə məcbur olaraq 1974-
cü ilin noyabrında Vladivostokda Cerald Fordla SSRİ  rəhbərliyi 
arasında danışıqlarda Strateji Silahları  məhdudlaşdırmaq haqqında 
ikinci saziş bağlamaq qərara alındı. 1975-ci ildə ABŞ  və SSRİ-nin 
birlikdə kosmosa «Soyuz-Apollon» gəmilərini göndərməsi və bu 
sahədə  əməkdaşlıq etmələri hər iki ölkə xalqları arasında dostluq 
münasibətlərinin yaranmasında mühüm addım oldu. 1975-ci ilin iyul-
avqustunda çağrılmış Helsinski müşavirəsində ABŞ da iştirak etdi və 
Müşavirənin Yekun aktını imzaladı. 
Bütün bunlarla bərabər iqtisadi böhran, «Uotergeyt işi», 
Mərkəzi Kəşfiyyat  İdarəsi və Federal Təhqiqat bürosunun 
fəaliyyətinin siyasi ifşası və başqa hadisələr seçicilərin əksəriyyətinin 
respublikaçılardan üz döndərməsinə gətirib çıxartdı. 
Lakin 1976-cı il seçki kampaniyası  nəticələrinə görə 
demokratlar partiyasından olan Ceyms (Çimmi) Karter yeni prezident 
kürsüsü uğrunda mübarizədə qələbə qazandı. 

---

 
117 
 
ABŞ Ceyms Karterin prezidentliyi dövründə  
(1976-1980-ci illər) 
 
70-ci illərdə respublikaçıların siyasətindəki spirallıq 
demokratlara yenidən imkan verdi  ki, prezident seçkilərində qələbə 
qazansın. 1976-cı ilin noyabrında keçirilən prezident seçkilərində 
demokratlar partiyasından olan, əslində, siyasi cəhətdən tamamilə 
hazırlıqsız, texnokrat Ceyms Karter prezident seçildi. Əslində onun 
prezident seçilməsi təsadüfi bir hal idi. C.Karterin bu vəzifəyə 
seçilməsində ABŞ-ın Cənub-Şərqi və  Cənub  ştatlarının inhisarçı 
dairələrinin böyük rolu olmuşdur. 
Karter prezident seçildikdən sonra həyata keçirdiyi bir sıra 
tədbirlərlə ABŞ tarixində müəyyən iz buraxmış oldu. 1973-1974-cü 
illər enerji böhranı ABŞ- rəhbərliyini düşünməyə vadar etdi. Bu 
böhrana səbəb 1973-cü ildə İsrail-Ərəb müharibəsində ABŞ və digər 
böyük dövlətlərin  İsraili müdafiə etməsi idi. Belə  ki, bu müharibə 
ərəb dövlətlərini məcbur edirdi ki, neftin qiymətini qaldırsınlar və bu 
yolla böyük dövlətlərə təzyiq göstərsinlər. Ona görə də Karter əlavə 
enerji mənbələri yaratmaq məsələsini ABŞ dövlətinin qarşısında 
mühüm məsələ olduğunu göstərdi. O, ölkənin iqtisadi vəziyyətini 
yaxşılaşdırmaq xətti yeritməyə başladı.  Şəxsi gəlirdən və 
korporasiyaların gəlirindən alınan vergiləri azaltdı.  İş yerlərin 
açılması üçün vəsait ayrıldı, elektrik enerjisinə  qənaət prinsipi irəli 
sürüldü. C.Karter 1977-ci ilin aprelində neft və neft məhsullarının 
ehtiyatlarının artırılması, kömürçıxarılmasının, atom enerjisinin 
 
inkişafı, günəş enerjisindən istifadə etmək proqramı hazırladı. 
İnflyasiya ilə mübarizə genişləndi. 1978-ci ilin oktyabrında və 1980-
cı ilin martında C.Karter antinflyasiya proqramını  təklif etdi. O, 
inflyasiyanın qarşısını almaq üçün ilk növbədə dolların sabitliyini 
təmin etməyi düşündü. Ölkə daxilində benzin və digər neft 
məhsullarının qiymətləri artırıldı. 
70-ci illərin sonunda istehsalın yenidən qurulması üzrə 
proqramlar qəbul edildi ki, onlardan məqsəd keyfiyyətcə daha yüksək 
əmək məhsuldarlığına, nadir xammal növlərində qənaətə nail olmaq, 
yanacaq-energetika balansını  əsaslı sürətdə yaxşılaşdırmaq idi. 30 
miyard dollar dəyərində xarici valyuta fondu yaradıldı ki, qızılın hər 
aylıq satışı artırılsın. Lakin bütün bunlar istənilən nəticəni vermədi.  
 
118
Karter hökuməti öz fəaliyyətinin ilk illərində sosial sahədə bir 
sıra mühüm tədbirlər həyata keçirdi. 1977ci ilin noyabr ayında 
konqress dörd il ərzində 1 saatlıq minimum əmək haqqının 2,30 
dollardan 3,35 dollara çatdırılması haqqında qərar qəbul etdi. İşçi 
qüvvəsinin eynidən ixtisaslaşmasına diqqət artırıldı. 70-ci illərin sonu 
üçün sosial sığorta sistemi ilə əhatə olunanların sayı 35 milyon nəfərə 
çatdı. Hökumət yeni liberalizm xəttinə sadiq qalaraq sosial sahəyə 
çəkilən xərcləri artırdı.  İşsizliyin aşağı salınması ön plana çəkildi. 
Əmək haqqının 1980-ci ildən başlayaraq 9,5% artırılmasına icazə 
verildi. 
1978-ci ilin oktyabr ayında  əmək qabiliyyətli  əhalinin işlə 
təmin edilməsini nəzərdə tutan Hemfri-Hokins qanunu verildi. Həmin 
qanuna görə, işsizlik  əmək qabiliyyətli  əhalinin 4%-indən çoxunu 
təşkil etməməli, inflyasiya 3%-i ötməməli idi. 1978-ci ildə sosial 
təminat xərclərindən ötrü 100 milyard dollara qədər vəsait ayrıldı. 
1977-ci ilin avqust ayında Energetika Nazirliyi yaradıldı. Konqres 
energetika haqqında qanun qəbul etdi. 
70-ci illərin sonunda işsizliyin yüksəlməsi, infilyasiyanın güclü 
inkişafı, enerji böhranı, büdcənin azalması, sürətlə silahlanmanın 
yüksəlişi, sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsi – bütün bunlar ABŞ-ın 
sosial-iqtisadi vəziyyətini xarakterizə edən əsas cəhətlər idi. 1978-ci 
ildə ölkənin iqtisadiyyatı 1974-1975-ci illərin dünya iqtisadi 
böhranının fəlakətindən yan keçərək az-çox qaydaya salınmışdı. 
1978-ci ildə ümumi milli gəlir real hesablamalara görə 4,4% 
yüksəlmişdir ki, o da orta hesabla altı böyük sənaye ölkəsindən 4,1% 
yüksək idi. Lakin 1980-cı ilin proqnozlarına görə, altı iri sənaye 
ölkəsində milli gəlirin həcmi 2,6% yüksəldiyi halda, ABŞ-da 0,6% 
təşkil etmişdir. ABŞ-ın iqtisadiyyatı üçün yeni hadisə  əmək 
məhsuldarlığının aşağı düşməsi idi. 1980-ci ilin yanvar ayında 
prezidentin Konqresə iqtisadi müraciət məsələləri üzrə  məktubunda 
1979-cu ildə iqtisadi göstəricilərin birdən-birə 2% aşağı düşməsi 
həyəcanla qeyd edilirdi. 
Dövlət məlumatlarına  əsasən ölkənin iqtisadiyyatında 
normalaşdırma işi aparıldıqdan sonra işsizliyin səviyyəsi tədricən 
aşağı düşmüşdür. Bu məlumat 1976-cı ildə 7,7%, 1977-ci ildə 6,6%, 
1978-ci ildə 5,8% təşkil etmişdir. Lakin 1979-cu ildə  işsizlərin sayı 
artaraq 6 milyondan yuxarfı olmuşdur ki, bu da 5,9% təşkil etmişdir. 
İstehlak qiymətləri 1977-ci ildə yüksələrək 6,6%, 1978-ci ildə 9%, 

---