Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
111 
istiqaməti dururdu. Bu dövrdə ABŞ-ın xarici siyasətində yeni əlamət 
Amerika-Sovet münasibətlərində lazımi dəyişikliklər etmək idi. 
Birləşmiş  Ştatlarla Sovet İttifaqı arasındakı münasibətlərdəki böyük 
yaxınlaşma meyllərini prezident Nikson özü həyata keçirirdi. Nikson 
öz növbəsində «soyuq müharibə» tərəfdarlarından biri idi. 
Moskvada sovet-Amerika danışıqları ( 1972-ci ilin mayın 22-
dən 30-dək olan dövrdə) lazımi sazişlərin imzalanması ilə başa 
çatmışdır. Həmin sazişlər sırasında «Sovet Sosialist Respublikaları 
İttifaqı  və Amerika Birləşmiş  Ştatları arasında qarşılıqlı  əlaqələrin 
əsasları» böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həmin müqavilənin birinci 
bəndində deyilirdi ki, hazırkı nüvə əsrində bu və ya digər ölkə dinc 
yanaşı yaşamaq prinsipinə əməl etmədən mövcud ola bilməz. Həmin 
müqavilə  Amerika-Sovet İttifaqı münasibətlərinin bütün sahələr üzrə 
beynəlxalq-hüquqi qaydalarını müəyyən etmişdir. 
Həmçinin SSRİ  və ABŞ arasında raket əleyhinə müdafiə  və 
strateji hücum silahlarının məhdudlaşdırılması  və azaldılması 
sahəsində bağlanmış müqavilə  də böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. 
Həmin müqavilələrin bağlanması nüvə müharibəsi təhlükəsini 
azaltmış, silahların güclü növlərinin azaldılmasını təmin etmişdir. 
Moskva danışıqlarında həmçinin  əməkdaşlığın siyasi sahəsi 
deyil iqtisadi, elmi, mədəni əməkdaşlıq əlaqələrinin genişləndirilməsi 
ilə əlaqədar başqa sazişlər də imzalanmışdır. Ticarət məsələləri üzrə 
birgə Sovet-Amerika komissiyası  təsis olunmuş, SSRİ  və ABŞ 
arasında ticarət danışıqlarının hazırlanmasının vəzifələri 
müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin danışıqlarda yuxarıda qeyd 
etdiyimiz kimi, hər iki ölkə arasında elmi-texniki sahələrdə, səhiyyə 
sahəsində, elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində mübadilələrin təşkili 
məsələləri müəyyənləşdirilmişdir. 
1972-ci ilin Moskva sazişləri amerikalıların böyük əksəriyyəti 
tərəfindən bəyənilmişdir. Lakin Sovet-Amerika münasibətlərinin 
normalaşdırılmasının qaydaya salınmasının  əleyhinə  çıxanlar da var 
idi.  Bunlar inhisarçılardan, strateji silah istehsalı ilə bağlı olanlardan, 
yüksək mənsublu bürokratlardan, mürtəce fikirli, sionist düşüncəli 
nümayəndələrdən ibarət idi. 
Sovet-Amerika münasibətlərinin qaydaya  salması  işi ardıcıl 
davam etdirilirdi. 1973-cü ilin iyun ayında Sov.İKP.MK-nın Baş 
katibi L.İ.Brejnevin ABŞ-da görüşə gedişi bu yolda yeni əsaslı 
addımların başlanğıcını qoydu. Növbəti danışıqların nəticəsi olaraq 
 
112
yüksək səviyyədə nüvə müharibəsinə yol verməmək, sazişi 
imzalanmış, həmçinin strateji  hücum silahlarının gələcəkdə  də 
məhdudlaşdırılmasının ümumi prinsipləri təsdiq edilmişdir. Bir ildən 
sonra 1974-cü ilin iyun ayında Niksonun Sovet İttifaqına ikinci 
gəlişindən sonra nüvə silahlarının yeraltı  sınaqdan çıxarılmasının 
məhdudlaşdırılmasına dair müqavilə imzalanmışdır.  
Qısa müddət ərzində Sovet-Amerika münasibətləri əhəmiyyətli 
dərəcədə yüksəlmişdir. SSRİ  və ABŞ arasında  ticarət yüksək 
dərəcədə artmışdır. Məsələn, bu artım 1971-ci ildə bütövlükdə 200 
milyon dollar olduğu halda, 1973-cü ildə 1,5 milyard dollar 
olmuşdur.  İki ölkənin alimləri və  mədəniyyət xadimləri arasındakı 
əlaqələr möhkəmlənmişdir. Həmçinin iki ölkə arasında nəqliyyat 
əlaqələri yaxşılaşdırılmışdır. Bu göstərirdi ki, 70-ci illərin 
əvvəllərində Sovet-Amerika münasibətləri  «soyuq müharibəni»  
çıxılmaz vəziyyətdən çıxarırdı. 
İqtisadiyyatın böhranlı  tənəzzülü, ölkənin iqtisadi inkişafının 
zəifliyi, işsizliyin  xroniki artımı, bütün bunlar ABŞ-ın hakim 
dairələrinin qarşısına burjua dövlətinin iqtisadi və sosial vəzifələrinin 
sürətləndirilməsi vəzifəsini qoyurdu. Dövlət inhisarçı kapitalizmi 
ölkədə olan vəziyyətin qaydaya salınmasında aciz idi. Onlar 
iqtisadiyyatın sürətli inkişafını  təmin edə bilmir, inflyasiya və 
işsizliyin qarşısını ala bilmirdilər. 
70-ci illərin  əvvəllərindən, demokratlar partiyasının sosial 
bazasının arasında inhisarçılar əleyhinə fikir gündən-günə güclənirdi. 
1972-ci ildə növbəti seçki kampaniyasına hazırlığın gedişində 
zəhmətkeşlərin hüquq və rifahının yaxşılaşdırılması üçün Milli 
Təşkilat da yaranmışdı. Cənubda xristian rəhbərlərinin konfransında 
və başqa qruplarda geniş  əməkçi kütləsinin maraqlarının müdafiəsi 
məqsədilə «yoxsullar platforması» işlənib hazırlanmışdı. 
Platformanın proqramında ABŞ-ın iqtisadi-sosial və siyasi həyatında 
geniş dəyişiklər edilməsi, ölkənin ictimai həyatının bütün sahələrinin 
demokratikləşdirilməsi, inhisar hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması 
kimi məsələlər  əks etdirilmişdir. Yoxsullar platformasında bütün 
fəhlə  və qulluqçuların  əmək və digər hüquqlarının tam təmin 
olunması, vergi prinsiplərinin dəyişdirilməsi, ölkənin iqtisadi və 
siyasi həyatında inhisarların mövqeyinin məhdudlaşdırılması 
idarəetmə  işinə  əməkçilərin nümayəndələrinin cəlb edilməsi vəs. 
məsələlərə də baxılmışdır. 

---

 
113 
Bütün bu proseslərin təsiri altında 70-ci illərin  əvvəllərində 
demokratlar partiyasının sollarla əhəmiyyətli yaxınlaşması baş verdi. 
Partiyaya rəhbərliyə «yeni demokratik koalisiya» ilə bağlı xadimlər 
gəldilər. 
Ölkədə «Uotergeyt məsələsi» burjua demokratiyasının dərin 
böhran keçirdiyini göstərdi. 1972-ci ildə seçki kampaniyası zamanı 
R.Niksonun yenidən prezident seçilməsi üzrə komitə ilə əlaqədar bir 
qrup  şəxs «Vaşinqtonda demokratlar partiyasının  ştab mənzilinin 
yerləşdirdiyi Uotergeyt» hotelində dinləmə qurğusu quran anda 
yaxalandı. Təhqiqat yolları Ağ evə aparıb çıxarırdı. Dövlət başçısının 
köməkçilərinin və  vəkil edilmiş  şəxslərinin bir qrupu məhkəmə 
məsuliyyətinə  cəlb edildi. Vəzifədən kənar edilmə perspektivi 
qarşısında qalan Nikson 1974-cü ilin avqust ayında prezidentlik 
səlahiyyətindən əl çəkdi. 
70-ci ilin əvvəllərində ABŞ-ın fəhlə sinfi mürəkkəb 
problemlərlə üzləşdi. Bunlar iqtisadi böhranın başlanması, işsizliyin 
artması, infilyasiya prosesinin güclənməsi, inhisarların və hökumətin 
fəhlələr  əleyhinə yönəldilmiş siyasəti ilə bağlı idi. 70-ci illərin 
əvvəlində ABŞ  fəhlə sinfinin vəziyyəti son dərəcə  aşağı düşmüşdü. 
1971-ci ilin avqustunda «yeni iqtisadi səyasətin» təntənə ilə  qəbulu 
ona daha ağır zərbə olmuşdu. 
Fəhlə sinfinin və  əhalinin digər təbəqələrinin 70-ci illərdəki 
çıxışlarının  əsas demokratik vəzifələri inhisarlar əleyhinə mübarizə 
olaraq qalırdı. 
Amerika burjua siyasətçiləri və ideoloqları qeyd etdiyimiz 
dövrdə daim göstərirdilər ki, ABŞ azadlıq, demokratiya və insan 
hüquqları hakim kəsilmiş dövlət nümunəsidir. Etiraf etmək lazımdır 
ki, amerikalıların  əksəriyyətinə konstitutsiya və hüquqlar haqqında 
billə ( İngiltərədə, ABŞ-da, Kanadada və digər ingilisdilli ölkələrdə 
konstitutsiya aktlarının adı ) yəni qanunun qüvvəsinə inam xasdır. 
Hələ 60-cı illərin başlanğıcında zənci xalqının hərəkatı yeni 
mərhələyə qalxmışdı. O, sosial hüquqlar uğrunda,  əsl vətəndaşlıq 
hüquq bərabərliyinə nail olmaq və siyasi hakimiyyətə yol tapmaq 
uğrunda kütləvi mübarizə xarakteri aldı. Hərəkat elə qüvvətləndi ki, 
hökumətdən və konqresdən böyük güzəştlər qoparmağa nail oldu. 
Hələ Kennedinin prezidentliyi dövründə işlənib hazırlanmış və 1964-
cü ildə qəbul olunmuş vətəndaşlıq hüquqları haqqında qanun ictimai 
yerlərdə, habelə işçi qüvvəsini işə götürən və işdən çıxan zaman irqi 
 
114
ayrı seçkiliyi qadağan etdi. 1965-ci ildə başqa bir qanun qüvvəyə 
mindi. O, bəzi  ştatlarda qaradərili  əhalini səs verməyə buraxmamaq 
məqsədilə  tətbiq olunmuş bir sıra senzləri ləğv etdi. Mənzil kirayə 
götürən zaman yol verilən ayrı-seçkilik xüsusi qanunla qadağan 
olundu. 70-ci illərin zənci hərəkatının  əsas ilkin məqsədi və qarşıya 
qoyduğu  əsas vəzifə sosial-iqtisadi sahədə  ağlarla-qaralar arasında 
bərabərliyə nail olmaq idi. 70-ci illərin  əvvəllərində ABŞ-da 
demokratik hərəkatlarda başqa istiqamətlərdə  əhəmiyyətli dəyişiklik 
baş vermişdi. Bu planda gənclər və  tələbə  hərəkatları xüsusilə 
xarakterik idi. Tələbə  çıxışlarının, tətillərin qarşısının alınmasında 
hökumət tez-tez polis, silahlı  dəstələrdən və milli qvardiyadan 
istifadə edirdi.  Bu cür toqquşmalar əsasən zənci gənclərin ölümü ilə 
də nəticələnirdi. 1973-cü ilin mayında Kent universitetinin ağ irqdən 
olan tələbələrinin dinc nümayişinə milli qvardiyanın açdığı atəş 
nəticəsində dörd tələbə öldürülmüşdür. 1972-ci ildə Konqres 
tərəfindən qəbul olunmuş ali təhsil haqqında yeni qanuna əsasən 
tələbələrimn müzakirəyə cəlb olunması və universitet həyatının bəzi 
məsələləri müzakirə olunmuşdur. Zənci gənclərin ali təhsil almasında 
bir sıra imkanlar qanuna əsasən genişlənmişdir. Hökumətin tələbələri 
və gəncləri «sakitləndirmə» planında konstitusiyada 18 yaşdan aşağı 
seçki senzinin qoyulması az əhəmiyyət kəsb etməmişdir. ABŞ-da yaş 
senzi 1972-ci ildə 21 yaşdan 18 yaşa endirildi. Konstitusiya cinslərin 
hüquq bərabərliyini élan edən  əlavə 1972-ci ildə konqres tərəfindən 
qəbul edilsə  də  ştatların ¾-ü tərəfindən qəbul edilmədiyi üçün 
qüvvəyə minmədi.  
 
ABŞ C.Fordun prezidentliyi dövründə  
(1974-1976-cı illərdə) 
 
Ehtiyatlı adam olan 1974-cü ilin avqust ayının 9-da prezident 
R.Nikson istefaya getdi. O,  ABŞ prezidentləri içərisində vaxtından 
əvvəl yeganə istefa verən şəxs idi. Onun yerini vitse-prezident Gerald 
Ford tutdu.  
1973-cü ildə ABŞ-da növbəti iqtisadi böhran başlandı və 1975-
ci ilə  qədər davam etdi. 1975-ci ilin yazına yaxın sənaye istehsalı 
1973-cü illə müqayisədə 13,5% aşağı endi. Böhran güclü inflyasiya 
ilə müşaiyət olunurdu. Qiymətlər qalxdı,  Əmək haqqı  aşağı düşdü, 
işsizlik artdı. 1975-ci ildə ölkədə 13 milyon tam və qismən işsiz var 

---