Şəmil Sadiq
Yüklə 19,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında 70 yaradıcılığında "Siyavuş" pyesində xəyanətkar ada- mı müəyyənləşdirmək üçün odun üstündən keçmə səhnəsi yaradılır. Südabənin şərinə düşmüş Siyavuş da bunu təbii qəbul edir. Münəccim isə saflaşmanın sadəcə yanmaqla mümkün olduğunu deyir. Əmr ediniz atəş yaxılsın həmən; Keçsinlər üstündən, diqqət eyləriz, Yanan suçlu olar, yanmayan təmiz. Əsərin bir çox məqamında dünyanın xilasını, in- sanlığın saflaşmasını elm və eşqdə görən müəllifin yanaşması sufizm təlimindən gələn motivdir. "Şeyx Sənan" əsərində də Şeyx Sənan: "Kim ki eşq atəşi ilə oldu hədər, onu yandırmaz böylə atəş- lər" – deyərək atəşin müqəddəsliyinə işarə edir. Bü- tün bunlarla bərabər, yazıçının fantaziyası Odun məcaziliyini, Odun söz olduğunu və bu sözün bizim təsəvvür edə bilmədiyimiz qədər güclü olduğunu, mayasında həqiqət işığının gizləndiyini açmağa qa- dir olduğunu görürük. Sərvinazın dilindən müəllif cəhənnəm haqqında- kı düşüncələrini bu cür ifadə edir: – Güman eləyirsən ki, keyfə baxacaqsan? Ay yazıq, bədbəxt insan! Biz axı uzun-uzun illər bundan əvvəl gözəl qızları necə heyvancasına zorladığını göstərəcəyik sənə! Özü də aramsız şəkildə! Gör nə hala düçəcəksən?! "Qıl" sözü Türklə Qrekin söz qarışığındandır. "Qıl" "ki Əl"dən azıb, "ki Əl" Od Əldən azıb, Od Əl, bilirsən, həqiqət əlidir. "Qıl" körpüdən yox, Həqiqət Əli EySarımızın dilinin mənasından – həqiqət körpüsündən keçə bil- məyəcəksən!... İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında 71 Bünyad bəyə əməllərini göstərərək cəhənnəmi yaşadan Səlim onun günahlarının çoxluğundan saf- laşma imkanı olmadığını, murdar ruhunun yerdə çü- rüməyə məhkum olduğunu qeyd edir və yerin halına acıyır: "Səni mən Mazandaran meşəsinə apar- dım, ordan "İrəmə", sonra yerə... Saflıq dərsindən bir az faydalandın, əmma yenə də zorakı, vəhşi, murdar, təhrif insanlığın üstələdi, qızların öpüşlərini bir-bi- rindən seçmədin, "kəmər" açmaq ehtirasına qatılıb ağlını itirdin. Bunun ardınca o zorakı təhrifliklə yırtı- cılıq, qatillik arasında məsafə olmadığını göstərdim: sənə qul kimi tabe olsa da, "verbovka" ya razılaşma- yan, yəni vətənini, xalqını satmağı ölümdən betər sa- yıb sənin it dizlərin altında qarın-bağırsağının dağıl- mağını ölümdən betər bilən məzlum Sərvini qarın altına basmağını göstərdim, Orduqozlunu necə so- yuqqanlılıqla öldürdüyünü göstərdim. Məmməd ağanın, Omar ağanın beş oğlunun, Salahlı Musanın, Salahlı İsmayılın ölümləri sənin Peterburqda dərsinə, casusluğuna bağlandı, casusluğun saysız-hesabsız insan qanından Bünyad bəy adında vəhşi heyvan ya- ratdı. Yer indi Bünyadların pəncəsi altında yanır, qana batır, suya batır." Əsər boyu nə qədər dini, mifoloji qatlara enilsə də, romanın ana xəttində milli sevgi və vətən məhəb- bəti möhkəm şəkildə özünü qoruyur. Millət düşmən- lərinin ümumiləşdirilmiş tipi olan Bünyad Bəyin cə- hənnəmə getmə səbəbləri şər qüvvələrə – türk- Azərbaycan düşmənlərinə etdiyi sədaqətli xidməti İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında 72 və bu yolda törətdiyi cinayətlər olmuşdu. Türk təfək- kürünün məhsulu olan sufi düşüncəsi ilə hadisələrə yanaşan Muğanna sanki milli cəhənnəm yaratmışdır. Cənnət kimi cəhənnəmdə həqiqi elmdən, haqq yo- lundan azmış insanı sirli sözlərlə yandırmış, saflaş- dırmağa cəhd etmişdir. *** "Cəhənnəm" romanı fantastika janrının da ədə- biyyatımız üçün maraqlı nümunələrindəndir. Roma- nın növləri baxımından yanaşsaq, tarixi-fəlsəfi ro- man adını da vermək mümkündür. Çünki əsərdə Azərbaycanın cənublu, şimallı tarixi taleyi üzərində qurulan süjet, daha çox müəllifin təxəyülünün sayə- sində genişlənib. Müəllifin təqdim etdiyi faktlar, ümumiləşdirilmiş Bünyad, Səməd, Musa, xalq obrazı Muğannalar və onların tarixi keçmişi həqiqətləri əsə- rin tarixi roman janrına yaxınlığını göstərir. Lakin əsərdə Səməd Əmirlinin, Qumralın, Sərvinazın, Mu- sanın bəşər övladı və Tanrı kultuna özünəməxsus münasibəti, Cəhhənnəm və Cənnət kimi fəlsəfi bir ideyanın problematikası əsərə fəlsəfi bir roman ab- havası gətirir. Əsərdə insanın işıqdan ibarət olduğu, istənilən zaman yaddaşının götürülüb və ya sonra yerinə qo- yulması, zaman və məkan anlayışlarının insan üçün əlçatan olduğunu, öz əməllərinin o dünyada bir lent kimi ona göstərilməsi, Ay planeti haqqındakı müla- hizələr, hadisələrin üç zaman kəsiyində oxucunu yorğa yerişlərlə gəzdirməsi, fantastikanın mahiy- İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında 73 yətinə uyğun oxucunu elmi informasiyalarla savad- landırması əsərin fantastik bir janr olduğunu göstə- rir. Klassik romanlardakı keçmiş, indi və gələcək zamanlar bir xronoloji ardıcıllıqla axıb getdiyi təq- dirdə, modernist və postmodernist romanlarda sadə- cə yaşanan zaman var. Yazıçı vəziyyətə görə zaman- la oynayır, istədiyi zaman haşiyə çıxaraq istədiyi za- mana gedib-gəlmələr edir. Və zamanla psixoloji oyun qurur. Cəhənnəm əsərində də Azərbaycan mo- dernist romanının yaradıcılarından sayılan İsa Mu- ğanna hadisələrdə zaman məhfumunu öz istəyinə uyğun qurur və qəhrəmanın – Səməd Əmirlinin ide- yasını, konsepsiyını təqdim edir. Yol ayrıcından bir- başa sorğu mərkəzinə, saflaşdırma məkanına apa- rılan Bünyad bəyin ölümü, dirimi, cənətdəmi, cəhən- nəmdəmi olduğunu, Səməd Əmirlinin ruhununmu Bünyad bəyin yaşadığı dünyaya gəldiyimi, Bünyad bəyin ruhununmu onların yanına getdiyimi tam ar- dıcıllıqla təqdim edilmiş və zaman içində zaman pəncərəsi açıb dünənə-bugünə var-gəl edən yazıçı oxucunun beynində sanki psixoloji bir dram yaradır. Təsadüfi deyil ki, müəllif əsərin daxili başlıqla- rını "Fantastikasız fantastika" və ya "yenə fantasti- kasız fantastika" adlandırır. Müəllif "Fantastikasız fantastika" dedikdə yazdıqlarının təxəyülün məhsu- lu yox, bir həqiqət olduğunu göstərmək üçün çaba göstərir. Türkiyəli ədəbiyyatşünas Turğay Gülərin fikrincə, olmayanı xəyal etmək çox çətindir, lakin xə- Yüklə 19,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|