Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

sözləri  və  an a  dilini  kam il  öyrənm ək  ışində,  xalqm   tərəqqisində, 

m aarif  və  m ədəniyyətin  inkişafm da  lüğətlərin  böyük  əhəmiyyətə 

m alik old u ğ u n u  dərk etmiş və buna görə də lüğətçiliyə aid  qiymətli 

əsər yaratm ışdır.

Ü .H acıbəyov  rus  və A vropa dillərindən m ütərcim ,  ixbarat,  mə- 

qalət,  teleqraflarla  əlaqədar  işlədilən  əcnəbi  sözlərin  mənasım  an- 

lam aq,  oxuyub y azanlann öz  ana  dilini kam il  öyrənməsi məqsədilə 

«Türki-rusi  və  rusi-türki»  lüğətini,.tərtib  etm işdir.  Ü .H acıbəyovun 

1907-cı  ildə  çap d an   buraxılmış  « M ətb u atd a  müstəməl,  siyasi,  hü- 

quqi,  iqtisadi  və  əsgəri  sözlərin  türki-rusi  və  rusi-türki  lüğəti»  öz 

quruluşu,  m əzm unu,  dövrə uyğun terıninlərin lüğətə daxili nöqteyi- 

nəzərindən  diqqəti  daha  çox  cəlb  edir.„Lüğotin  özünün  təbliğinə və 

yayılm asm a  köm ək  məqsədilə  lüğətin  adının  yam nda  verilən  «qə- 

zetə  və  cəraidlə  məşğul  olanlardan  ötrü  pək  lüzumlu  bir  düsturül- 

əməldir» sözləri lüğətin əhəmiyyətini oxucuların diqqətinə çatdınr.

96+28  səhifə  (24x16 sm ölçüdə)  həcm ində  olan  bu  lüğət  iki  his- 

sədən  ibarətdir.  Lüğətin  «Türki-rusi»  hissəsində  1000-dən  çox, 

«R usi-türki»  hissəsində  600-ə  qədər  söz  vardır^A zərbaycan  Milli 

Elmlər  A kadem iyasm m   m üxbir  üzvü,  fılologiya  elmləri  doktoru, 

prof.  Ə .Ə .O rucov lüğətin quruluşundan, əhəmiyyətindən bəhs edə- 

rək  yazır:  «l)zeyir H a c ıb əy o ^ ö z lüğətində  o  dövr,  yəni  sinfi  müba- 

rizənin  kəskinləşdiyi  bir  dövr üçün  səciyyəvi  olan  leksikanı  əks  et- 

dirmişdir.- A zərbaycan  lüğətçiliyinin  tarixində  ilk  dəfə  olaraq  biz 

burad^v bolşevik,  silahlı  üsyan,  sosializm,  sosialist,  sosial-demok- 

rat,  aq rar,  dekabrist,  dem okratizm ,  dem okratiya,  dem onstrasiya, 

zabastovka,  internasionalizm ,  kapitalizm ,  kapitalistiçeski  stroy, 

kom issar,  k o m m u n a ,  oppozisiya,  parlam entarizm ,  politiçeskaya 

ekonom iya,  straxovanie,  ekspluatasiya,  ekspropriasiya  və  s.  kimi 

sözlərə  təsadüf  edirik»  [217,  301]^  Bütün  bu  term inlər  Ü.Hacı- 

bəyovun  lüğətində  tərcümə  edilmədən  öz  beynəlmiləl  form asm da 

verilmişdir>> Ü .flacıbəyovun  «R usca-türkcə  və  türkcə-rusca»  lüğə- 

tində  verilmiş  bu  beynəlmiləl  term inlərin  bir  çoxu  indiyə  kimi 

lüğətdə  qeyd  edildiyi  şəkildə  işlənm əkdədİE^tİ.Hacıbəyov  beynəl- 

miləl  term inləri  alm aqla  kifayətlənməm iş,  həmin  bu  term inlərin 

necə  yazılması  (imlası)  məsələsi  ilə  də  m araqlanm ışdır.  O,  lüğətin 

m üqəddim əsində  bizim  Azərbaycan  m ətb u atı  və  ədəbiyyatında 

alınm a  (xarici)  sözlərin  yazılışında  m üxtəliflik  olduğunu  qeyd  edə- 

rək,  onların  rus  orfoqrafıyasında  qəbul  edildiyi  tərzdə  yazılmasını 

məqsədəuyğun  hesab edir.  '

I S.M .Qənizadənin  «Lüğəti  rusi  və  türki»  (1902),  Ü.Hacıbəyo- 

vun  «Rusi-türki  və  türki-rusi»  lüğətləri  və  başqa  lüğətlərin  hər  iki 

dilin öyrənilməsində əhəmiyyəti o lm uşdur [52, 273].  *

1912-ci  ildə  Q ara  bəy  Q arabəyovun  «Qam usi-rusi:  Türkcədən 

ruscaya mükəmməl  lüğət»i  də  öz  q uruluşuna,  tərtibi  m etodikasm a 

və  qarşısına  qoyulan  m əqsədə  görə  diqqəti  d a h a   çox  cəlb  edir.  O, 

ikidilli  lüğətlər  içərisində  layiqli  yer  tu tu r.  240  səhifə  həcmində 

(26x17  sm  ölçüdə)  olan  bu  lüğət  [29,  102]  öz  qarşısına  əsl  türkcə 

(azərbaycanca)  sözlərlə  bərabər,  dilim izdə  işlənən  ərəb  və  fars  söz- 

lərini,  riyaziyyat, təbiyyat və  elmin başq a sahələrinə aid xüsusi  ter- 

m inləri  tərkibinə  daxil  edərək,  onların  izahını  və  həmin  sözlərin 

ruscaya tərcüməsini verm ək vəzifəsini qoym uşdur. 

£ ^ Ə .Ə .O ru c o v u n   Q .Q arabəyovun  liiğəti  h a q q ın d ak ı  fikrinə  diq- 

qət  yetirsək,  lüğətin  böyük  əhəmiyyətə  m alik  o lduğunu  tam   aydm - 

lığı  ilə  görə  bilərik.) Lüğətçilik  sahəsində  tam nm ış  görkəmli  alim 

Ə.Ə .Orucov yazır:  «M üəllif yalnız öz  dövrü  üçün  deyil,  bəlkə  indi- 

ki  lüğətçilik  baxım ından  da  yeni  tip  lüğət  y a ra tm a q   niyyətində  ol- 

m uşdur.  D oğrudan  da,  lüğət  ikidilli  o lm a q la   bərabər,  onda  izahlı 

lüğət  ünsürləri  də  vardır.  Bu  lüğətin  xüsusiyyəti  bizdə  o n a   görə 

böyük  m araq  d o ğ u ru r  ki,  bu  üsulu  biz  indi  yalnız  rusca-azərbay- 

canca  lüğətlərdə  tətbiq  edirik,  halbuki  m üəllif Q .Q arabəyov  bunu 

ilk  dəfə  olaraq  «A zərbaycanca-rusca  lüğət»ində  tətbiq  etm işdir. 

Lüğəti  gözdən  keçirdikcə  biz  müəllifın  h ər  iki  dil  -   həm   A zərbay- 

can,  həm  də  rus  dili  sahəsində  m ükəm m əl  biliyə  m alik  olduğunu 

görürük» [217, 302].  /

Bu  keyfiyyətlərlə'  bərabər  qeyd  etm əliyik  ki,  lüğətin  tərtibində 

ciddi  elmi  prinsiplərə  əsaslanılm am ışdır.  Lüğət  em pirik  bir  ma- 

hiyyətə malikdır. /

Lüğət  başqa  cəhətdən  -   öz  sözlüyü  və  dilim izin  leksikasını  ilk 

dəfə  toplayaraq  sistem ləşdirm ək,  m əhdud  və  qeyri-m ükəm m əl  b ir 

şəkildə də olsa, izah etm ək cəhətdən də diqqətəlayiqdir.

Prof.  Ə .Ə .O rucov  çox  haqlı  olaraq  qeyd  edir  ki,  « 0 ,  hər  ba- 

xımdan  olduqca  qiymətli  və  m araqlı  b ir  leksikoqrafik  əsərdir» 

[217,  303].

X IX  əsr və X X  əsrin əvvəllərində çap  edilmiş lüğətlərdə b ir sıra 

nöqsanlar da nəzərə çarpır.  Belə ki,  o n lard a   sözlərin  m ənaları  bəsit 

izah  edilir,  sistemlilik  və  ardıcıllıq  gözlənilmir,  leksik  cəhətdən  tə- 

ləblərə cavab vermir,  yəni m əh d u d d u r və s.

---