Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

X IX  

əsr  və  X X   əsrin  əvvəllərində  A zərbaycanda  soraq-m əlu- 

mat  kitablarınm  öyrənılməsi əsasında m əlum  olur ki,  bu dövrün də 

soraq-m əlum at  nəşrləri  əsasən  cib,  m asa  təqvimlərindən  və  lüğət- 

lərdən ibarət olm uşdur.

Soraq-m əlum at  k itab lan n m   böyük  əksəriyyəti  Orucov  qar- 

daşlarım n  «Elektrik»  və  İsa  bəy  A şurbəylinin  «Kaspi»  mətbəələ- 

rində buraxılm ışdır.

Bu  dövrün  soraq-m əlum at  k ita b la n   oxuculann,  ümumiyyətlə 

xalqın  m əlum ata  tələbatlannm   ödənilməsində  müəyyən  əhəmiyyət 

kəsb  etmişdir.  O nlar  özündən  sonrakı  soraq-m əlum at  nəşrlərinin 

hazırlanm ası üçün  bünövrə  rolunu  oynam ışdır.  O  dövrün lüğətləri- 

nin bəziləri indi də öz əhəmiyyətini  itiım əm işdir.

1.2. 

Azərbaycan  soraq-məlumat  ədobiyyatmın  formalaşması 

(1920-1960).  1920-ci  il  28  aprel  çevrilişindən  sonra  Azərbaycanda 

Sovet  hakimiyyəti  bərqərar  oldu.  Yeni  quruluşun,  sovet  dövlətinin 

siyasətıni, qarşısm da duran vəzifələri geniş  əhali kütləsinə çatdırm aq 

ən vacib problem  idi.  Bu problem in həllinə kömək  etmək  məqsədilə 

Kom m uııist  partiyası  və  Sovet  dövləti  ilk  növbədə  elmin,  təhsilin, 

mədəniyyətin,  o  cümlədən  kitab  və  m ətbuatın  inkişafına  müəyyən 

diqqət  yetirdi.|İnsan  həyatının,  cəmiyyətin  fəaliyyət  sahələrinin  ibr- 

malaşması  və  inkişafında  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edən  vasitələrdən 

biri  hesab  edilən  kitabm   nəşrinə,  təblığinə  və  yayılmasına  daha 

böyük  əhəmiyyət  verildı.  Eyni  zam anda  elmin,  təhsilin,  m aarif  və 

mədəniyyətin inkışafı  da kitabçılıq işimn  təşkilinı tələb edırdi.

Q arşıya  çıxan  bu  vacib  və  təxirəsahnm az  problem in  həlli  üçün 

ilk  növbədə  yeni  sovet  nəşrıyyat  sistemini  şəraıtin,  dövrün  tələblə- 

rinə  uyğun  şəkildə  təşkil  etm ək  zərurəti  yarandı.  Çətinliklorın  ol- 

m asm a  baxm ayaraq  A zərbaycanda  yeni  sovet  nəşriyyatları  yaran- 

dı  və  inkişaf  etdi.  Ölkodə  fəaliyyət  göstərən  nəşriyyatlar  kitabm  

sahə  quruluşuna  və  tiplər  üzrə  inkişafına  xüsusi  diqqət  yetirdilər. 

Belə  ki,  kitabın  tiplər  və  nəşr  tipləri  üzrə  inkişafı  onun  m üxtəlif 

funksiyalarının  yerinə  yetirilməsinə və  kitabm  müxtəlif oxucu  qrup- 

ları  arasm da təblıği və yayılmasına  xidmət edir [12,  16-40].

Fədqiqat  apardığım ız  dövrdə  nəşriyyatlarımız  kitabları  əsasən 

elmi,  tədris,  istehsalat-texniki,  rəsmi-sənəd,  soraq-m əlum at  və  el- 

mi-kütləvi tiplərdə çap edilməsinə üstünlük vermışdir.

Bizim  tədqiqatım ızın obyekti və predm eti soraq-m əlum at  nəşr- 

ləri olduğuna görə,  onun  sovet  dövründə  yaranm ası,  form alaşması 

və inkişafı məsələlərinə xüsusi diqqət yetiririL

Belə  ki,  1920-1960-cı  illərdə  A zərbaycanda  soraq-m əlum at  ki- 

tablarına  böyük  ehtiyac  olm asına  baxm ayaraq,  müxtəlif elm  sahə- 

lərinə  dair  oxucuların  tələbatm ı  tam am ilə  ödəmək  mümkün  olma- 

m ışdır.  Bu  tələbatın  ödənilməsinə  nəşriyyatlarım ız  səy  göstərsə  də, 

b ir  sıra  obyektiv  və  subyektiv  səbəblər,  tarixi-siyasi  şərait  (mənə- 

viyyata qarşı  repressiya) və s.  oxucuların soraq-m əlum at nəşrlərinə 

o lan   ehtiyaclarınm   təmin  edilməsinə  im kan  vermədi.  Belə  ki,  bu 

dövrdə  universal  və  sahəvi  ensiklopediyalarm   buraxılm asm a  səy 

göstərılsə  də,  ancaq  nəşr  olunm adı.  A m m a  öyrəndiyimiz  dövrdə 

m üəyyən  qədər  soraq-m əlum at  kitabları  çapdan  buraxılm ışdır.  Bu 

so ra q 'm ə lu m at  nəşrlərinin  bir  qru p u n u   term inologiya  lüğətləri 

təşkil  edir.

Azərbaycan  lüğətçiliyinin  əsl  inkişafı  və  form alaşm ası  1920-ci 

ildən  başlayır.  Bu  dövrdə  müxtəlif  tipli  və  həcmli  term inoloji  lü- 

ğətlərin  tərtibinə  daha  çox  diqqət  yetirilmişdir.  Çünki  lüğətlər  söz 

haqqında  informasiya  verir.  Insan  lüğət  vasitəsilə  söz  tərkibini, 

sem antikasım   və qram m atik  səviyyəsini  müəyyən  edir.  Cəmiyyətin 

elmi  və  mədəni  inkişafında  lüğətin  rolu  böyükdür.  H ər  bir  dildo 

işjənən  sözlorin  düzgün  yazılması  və  toləffüz  olunm asm da,  dilin 

leksikasınm  müoyyən norm aya düşməsində,  başqa dili öyrənmokdə 

lüğətin,  xüsusilo  tərcümə  lüğətlərinin  əhomiyyəti  böyükdür.  Lüğot 

təsviri  izahetmə  vo  başqa  dilo  tərcümo  olunnıa  yolu  seçilmiş  sözlo- 

ı in  əlifba sırası  ilə düzülüb izah olunm ası  və onların  m əqsədəuyğun 

şəkildə verilməsidir.

Elmi,  texniki  term inologiyanm   m övcud  voziyyətinə göıə  elm  və 

texnikam n  inkişaf  səviyyəsini  müəyyən  etm ək  olar.  D aha  dəqiq 

desək, elmi və texniki term inologiyam n vəziyyəti  elm  və texnikam n 

inkişaf soviyyəsinin göstəricisidir.

M əlum  olduğu  kimı,  term inologiya  elmdə  vo  texnikada  mey- 

d a n a   çıxan  yeni  anlayışları  və  hadisələri  oks  etdirir.  Elm  və  texni- 

k an ın   inkişaf səviyyosi  nə  qədər  yüksək  olarsa,  term inologiya  d a 

bir  o  qədər  zəngin  olar.  O dur  ki,  elm  və  texnikanm   inkişafı  onun 

m üxtəlif sahələrinə  aid  term inologiyanm   tərtib  edilib,  çapdan  bu- 

raxılm ası zərurətini irəli sürürdü [8,  16].

Terminlorin  yaradılm asım   və lüğətlorin  təı tibinin zəruriliyini  nə- 

zəro  alan  Azorbaycan  SSR  X alq  K om issarlan  Soveti  1928-ci  ildo 

Azərbaycan  Xalq  M aarif Komissarlığımn  Dövlət  Baş  Elm  İdarəsi- 

nin  yanm da Terminologiya  Komissiyasının  təşkili  haqqında  dekret 

qəbul  etdi.  D oğrudur,  ilk  əvvəl  Terminologiya  Komissiyası  Azər-

---