SeyfəDDĠn qəNĠyev

83 
 
İmzalar: Əngəxaran kənd sakinləri: 1. Ağacan Mehdi oğlu. 2. Fərzalı Gəray 
oğlu.  3.  Babaverdi  Əhməd  oğlu.  4.  Saday  Adıgözəl  oğlu.  5.  Məşhədi  Qədim 
Məşhədi Nadir oğlu. 6. Molla Həmzə Əhməd Əfəndi oğlu
91
. 
 
MƏRZƏNDĠYYƏ SOYQIRIMI 
 
İsrəfilova  Bibigül  Süleyman  qızının  yaddaşından:  Ermənilərin  Şamaxını 
yandırması  xəbərini  eşidən  kimi  camaat  atla,  ulaqla,  piyada  Pirsaat  boyunca 
qaçmağa  başladılar.  Məqsədləri  Kür  üstünə  getmək  imiş.  Sən  demə,  erməni 
caniləri  hər  tərəfdən  kəndlərə  basqın  edirlərmiş.  Kəndimizin  bir  dəstəsi  tez 
uzaqlaşır.  İkinci  dəstəsini  isə  Çaylı  obası  ilə  Quşçu  obası  arasında  saxlayırlar. 
Mirəli Məmmədrza oğlu, Dursun Alı qızı, Gülsüm Sərxan qızı, Ülkər Sərxan qızı, 
Hacı Mürşüd, Yaxşı Hacı Mürşüd qızı, Hacalı Hacı Mürşüd oğlu, Dursun İsmayıl 
qızı,  Eminə  Dursun  qızı,  Gərəgməz  Fətəli  qızını  elə  yoldaca  vəhşicəsinə 
öldürdülər. Sonradan həmin şəhidləri Quşçu qəbiristanlığında dəfn ediblər. Bundan 
əlavə, kəndimizin mollaları - Molla Əmircan və Molla Qəni qardaşlarını ağsaqqal 
kimi  Şamaxıya  -  ermənilərlə  danışığa  dəvət  ediblər  və  ordaca  qətlə  yetiriblər. 
Mərzəndiyə kəndində qalan yaşlıları, xəstələri isə, orada öldürüb, kəndi tamamilə 
yandıraraq,  daş  üstündə  bir  dənə  daş  qoymamışlar.  Türklər  gələndən  çox  sonra 
qaçqın və köçkünlər geri qayıdırlar. Məlum olur ki, bir çox ailələrdən bir nəfər də 
sağ qalmamışdır. Bir sözlə ermənilər bizim kəndə yaman dağ çəkiblər”. 
 
QUġÇU
 
SOYQIRIMI 
 
Ermənilərin  dəhşətli  faciələr  törətdikləri
 
kəndlərdən  biri  də  Quşçu 
olmuşdur. Erməni cəlladları bu qədim kənddə 192 nəfər kişi, 115 nəfər qadın və 25 
nəfər uşaq  qətlə  yetirmişlər. Bu barədə 1919-cu il aprel  ayının 18-də  kənd sakini 
Səbzəli  Paşa  oğlu  Muradov  Fövqəladə  İstintaq  Komissiyasına  belə  bir  məlumat 
vermişdir:  “Mən,  Muradov  Səbzəli  Paşa  oğlu  Şamaxı  uyezdinin  Quşçu  kəndinin 
starşinası, savadlı, 42 yaşım var, müsəlmanam. Bizim Quşçu kəndi Şamaxının 20 
verstliyində  yerləşir.  Ermənilər  bizim  kəndə  2  dəfə  basqın  etmişlər.  Birinci  dəfə 
1918-ci  ilin  mart  ayında  -  dəqiq  yadımdadır,  bizim  kəndə  ermənilər  səhər  tezdən  
soxuldular.  Əvvəlcə  onlar  kəndi  uzaqdan  atəşə  tutdular.  Biz  kənddən  çıxıb 
Abdulyan  qəzasına  tərəf  çıxmalı  olduq.  Yol  boyu  ermənilər  bizim  üzərimizə 
hücum çəkib, qırmağa başladılar. Kəndə soxulan ermənilər ən yaxşı evləri yandırır 
və  bütün  kəndi  qarət  edirdilər.  Heyvan-qaranın  hamısını  aparırdılar.  Əsgərlərin 
hamısı  ermənilərdən  ibarət  idi.  15  gündən  sonra  biz  kəndimizə  qayıtdıq.  Bir  gün 
keçəndən  sonra  bu  dəfə  malakanlar  bizə  hücum  etdilər.  Biz  yenidən  qaçmağa  üz 
                                                           
91
 ARDA. f. 1061, s.l.iş. 100, vər. 117-118. 
 

---

84 
 
qoyduq. Onlar kəndə girib, onu yenidən dağıtmışlar. Biz kəndə qayıtdıqdan sonra  
Mərəzədən iki malakan gəlib bizə dedi ki, biz bolşeviklərə tabe olmalı və silahları 
onlara  təhvil verməliyik. Yalnız  bundan sonra  sizin rahatlığınız  ola  bilər, dedilər. 
Biz razılaşdıq və təslim olduq. 
Hətta  akt  bağladıq.  Hər  iki  hücum  zamanı  çoxlu  itki  vermişik.  300  nəfər 
adam öldürülmüş, kənd yandırılmışdı”.
92
 
Ermənilərin  kənddə  törətdiyi  faciələr  barədə  ixtiyar  yaşlılar  -  Nəcməddin 
Qüdrət oğlu (1924-2001), Ağacan Ağalar oğlu (1918-1993), Qədir Əhmədağa oğlu 
(1916-1993),  Misir Hacalı oğlu (1923-1994) Saçlı Soltan Mehdi qızı (1920-1998) 
tərəfindən xeyli məlumatlar əldə etmişik. 
Ağacan  Ağalar  oğlunun  yaddaşından:  “Həmin  vaxt  qırğını  öz  gözləri  ilə 
görmüş  atam  rəhmətə  gedənə  qədər  yeri  düşəndə  deyərdi:  “Bala,  ermənidən  bizə 
dost olmaz. Onlar kənd adamlarına qarşı elə işgəncələr vermişlər ki, heç bir yerdə 
görünməmişdir. 
Gözlərinin 
qarşısında 
balası 
öldürülən  ananın  vəziyyətini  bir  anlığa  gözünüzün 
qabağına  gətirin.  Və  yaxud,  oğlu  gözləri  qarşısında 
işgəncə  ilə  öldürülən  qoca  atanı  fikirləşin.  Arxa-
arxaya  bağlanmış,  ər-arvadın  bir  güllə  ilə 
öldürülməsini  təsəvvür  edin.  Heç  bir  məmləkətdə 
belə  qırğın  törədilməyib.  O,  da  yadımdadır  ki, 
ayaqyalın,  başıaçıq  yaşlı  insanlar,  körpə  uşaqlı 
qadınlar qaça bilməyib Əliçapan dağının koğuşlarına 
pənah  aparmışlar.  Boz  ayın  (mart  ayı  -  müəllif) 
soyuğu, sazağına  tab gətirməyən 22 insanın çoxu on 
beş  gün  içində  ölmüş  və  ancaq  8  nəfəri  salamat 
qalmışdır.  Onların  da  hamısı  xəstəliyə  tutulmuşdur. 
Bir neçə gündən sonra onları səkkizi də sətəlcəmdən  vəfat etdi:  Musa Nağı oğlu, 
Güllü  Bayram  qızı  öz  körpəsi  ilə,  Qədir  Mirzəqulu  oğlunun,  Gülqız  Babasəlim 
qızının adı indi yadımdadır. Amma indi o, kafirlərlə bir yerdə yaşayır. Hər şeyi də 
unutdurdular bizə. Amma biz şahidlər heç vaxt o zülmü unuda bilmərik”. 
Nəcməddin  Qüdrət  oğlu  və  Saçlı  Soltanmehdi  qızının  yaddaşından: 
“Ermənilərin  Bəylər  obasının  yanında  atdıqları  güllə  səsindən  kənddə  olan  əhali 
pərən-pərən düşdü. Qəfil hücumdan qorxuya düşən əhali Qararx, Şıxbörkü, Çillik 
istiqamətində  ayağıyalın,  başıaçıq  qaçmağa  başladı.  Amma  xəstə,  qoca,  hamilə 
qadın  və  uşaqlar  kənddən  çox  da  aralana  bilmədilər.  Kafirlər  kimə  çatırdılarsa, 
qılınc ilə qətlə yetirir və ya güllə ilə vururdular. O zaman qaçanlar arasında ancaq 
Əhmədov  Məhəmməd  və  Qəniyev  Hacalıda  tüfəng  var  idi.  Çillik  yolu  ilə 
qaçanların  ardınca  ermənilərin  gəldiyini  görən  Hacalı  və  Məhəmməd  düşməni 
karıxdırmaq üçün hərdən dayanıb düşmən tərəfə  bir neçə  güllə  atırdılar. Kafirlər, 
                                                           
92
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 85, vər. 19.  

---