SeyfəDDĠn qəNĠyev

91 
 
Padar  elatının  starşinası  Ağacan  İbad  oğlunun  ifadəsindən  məlum  olur  ki, 
onlara  hücum  edən  ermənilərin  çoxusunu  üzdən  tanıyır,  amma  ad-familiyalarını 
bilmir. Amma dəstənin başında Stepan Lalayevin durduğunu deyir. Onunla birlikdə 
dəstəyə  rəhbərlik  edən  Şamaxılı  ermənilər  -  Qavril  Qaroğlanov,  “Uzun”  Mixail, 
Mixail  Petrosov,  “doktor”  Saxdro  Ağrıyev  (Mədrəsə  sakinidir)  və  qeyriləri 
olmuşlar. 
Yuxarıda  göstərilənləri  nəzərə  alaraq,  Stepan  Lalayev,  Qavril  Qaroğlanov, 
“Uzun”  Mixail,  Mixail Petrosov və  Saxdro Ağriyev 13, 129, 927, 1633, 1636 və 
1453 saylı cinayət məcəlləsi ilə ittiham olunmalıdır”. 
 
Komissiya üzvü: 
 Novitski' (imzası) 
 
ƏRƏBQƏDĠM SOYQIRIMI 
Şamaxının  ən  çox  ziyan  çəkmiş,  qarət  edilmiş,
 
sakinləri    müsibətlərə,   
faciələrə  düçar  olmuş kəndlərindən  biri   də   Ərəbqədim  olmuşdur. 
Fövqəladə  İstintaq  Komissiyasının  protokolunda  bu  kənddə  378  nəfərin 
qətlə  yetirildiyi  qeyd  olunsa  da,  əslində,  bu  kənddə  öldürülənlərin  sayı  500 
nəfərdən  çox  olmuşdur.  Özü  də  qətlə  yetirilənlər  arasmda  uşaqlar  daha  çoxdur. 
Siyahıya düşən uşaqların sayı 78 nəfərdirlər. Bu kənddə qətlə yetirilənlər haqqında 
vaxtilə tərtib edilmiş aktda oxuyuruq:
103
 Mən Ərəbqədim kəndinin starşinası (kənd 
358 evdən ibarətdir) və kənddən nümayəndə seçilmiş hörmətli sakinlərilə 1919-cu 
ilin aprel ayının 4-də tərtib edirik həmin  aktı ondan ötrü ki, erməni yaraqlılarının 
1918-ci  il  mart  ayında  bizim  kəndə  basqını  zamanı  aşağıda  göstərilən  qaydada 
ziyan dəymişdir: 
1.
 
Öldürülənlər: 200 kişi, 100 qadın, 78 uşaq 
2.
 
Yaralanan yoxdur 
3.
 
Dağıdılmış evlər və binalar: 1500 000 manat dəyərində. 
4.
 
Evlər və binalar yandırılmışdır. 
5.
 
Mal-qara  aparılmışdır  -   308   baş,   9240000   manat məbləğində. 
6.
 
Xırdabuynuzlu heyvan aparılmışdır - 15000 baş. 
7.
 
Buğda,  arpa  və  s.  ərzaq  oğurlanmışdır  -   1   milyon dəyərində 
8.
 
Ümumi ziyan - 6,474.000 manat, dəyərində. 
 
Kənd starĢinası: Əcəlgül Əli oğlu  
Kənd mollası: Molla Fətəli Əbdürrəhim  
Kənd sakinləri: Ġmza 9 nəfər
104
 
                                                           
103
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 4, vər. 6.  
104
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 85, vər. 14. 

---

92 
 
DĠNDĠRĠLMƏ PROTOKOLU 
 
“Alıxan bəy Eyyubbəyov, 36 yaşlı, savadlı, Şamaxı qəzasının Ərəbqədim kənd 
sakini, müsəlman”. 
“Şamaxı faciəsindən üç gün sonra məni, Şamaxı İcraiyyə Komitəsinin üzvü kimi, 
şəhərə  dəvət  etdilər.  Məqsəd  isə, törədilən  faciə, dağıdılan  əmlak, öldürülən adamlar 
haqqında məlumatlar toplamaq idi. Mən şəhərə girəndə, şəhər yanmış tonqalın külünə 
bənzəyirdi.  Cinsi  ayırd  edilə  bilməyən  meyitlər  üst-üstə  qalaqlanmışdı.  Şəhərin 
müsəlmanlar  yaşayan  hissəsindən  əsər-əlamət  qalmamışdı.  Erməni  və  malakan  silahlı 
dəstələri,  şəhəri  darmadağın  etmişdilər.  Dağıntılardan  hiss  olunurdu  ki,  şəhərin  dörd 
tərəfindən  toplarla  güclü  atəşə  tutulmuşdur.  Bizə  məlum  oldu  ki,  güclü  silahlanmış 
ermənilər,  əvvəlcə  ermənilər  yaşayan  Mədrəsə  kəndinə  toplaşmış,  sonra  isə,  şimal-şərq 
istiqamətindən  malakanlarla  birləşərək  şəhərə  eyni  vaxtda  atəş  açmışlar.  Onlar  evlərə 
soxulmuş, uşaq, qoca, xəstə olanlara aman vermədən, güllədən keçirmiş, əmlaklarını isə 
sakitcə daşıyıb aparmışlar. Əvvəlcə onlar şəhərin aşağı hissəsini yandırmağa başlayıblar. 
İşi belə görən müsəlmanlar ağ bayraq götürüb emrənilərə tərəf  gedib. Lakin  heç bir şərt 
qəbul  etməyən  erməni  silahlı  cəlladları,  onları  atəşlə  qarşılayıb.  Bir  qədər  sakitlik 
yaranandan sonra şəhərdən çıxmış sakinlər öz yurdlarına qayıtmağa başladılar. Bu o vaxtlar 
idi  ki,  türk-islam  qoşunu  artıq  Şamaxıya  gəlmişdi.  Lakin  çox  keçmədən,  türk  əsgərləri 
gedən  kimi,  ermənilər  yenidən  Şamaxıya  soxulmuş,  ikinci  dəfə  daha  dəhşətli  faciələr 
törətmişlər.  Şübhəsiz,  bunların  başında  Stepan  Lalayev  durmuşdu.  Samvel 
Dolqeyev, zabit İvanov, dəllək Ovanes, şamaxılı ermənilər - Qevorqi Karaoğlanov, 
Gülbəndov,  təlimatçı  (Şuşa  qəzasından)  Ağamalov,  Mixail  Artumanov,  İvanov 
(zabitin  atası)  və  qeyriləri  törədilən  faciənin  rəhbərlərindən  idilər.  Faciədən  bir 
neçə  gün  sonra  Şamaxı  qəzasının  “Acıdərə”  adlanan  kəndini  də  ermənilər 
darmadağın etmişlər. Dəymiş ziyan milyon manatlarla hesablanır”. 
 
“İmza”
105
 
 
MƏRƏZƏ-TATAR SOYQIRIMI 
 
Erməni  silahlı  qüvvələri  Şamaxının  bir  çox  kəndləri  yaşayış  sahələrində 
dəhşətli  qırğınlar  törətmiş,  evləri  tam  yandırmışlar.  Həmin  kəndlərdən  biri  də 
vaxtilə  Mərəzə-tatar  (Gəmüstü  -  Nərimankənd)  olmuşdur.  Bu  barədə  Fövqəladə 
İstintaq  Komissiyasının  tərtib  etdiyi  protokolda  kəndin  starşinası  İbrahimxəlil 
Tapdıq oğlu məlumat verməlidir: “Mərəzəli kəndinin starşinasıyam, 55 yaşım var. 
Savadsızam. Bizim Mərəzəli kəndi malakanlar yaşayan eyni adlı Mərəzəli kəndinin 
                                                           
 
105
 ARDA. f. 1061, s. l. iş. 105, vər. 97-98. 
 

---

93 
 
bir verstliyində yerləşir. Şamaxı şəhərinə birinci basqından sonra Gəncə-müsəlman 
dəstələri Qaziya kəndinə - geriyə qayıldıqdan sonra biz malakan Mərəzəlisinə yad 
adamların  gəldiklərini  müşahidə  etdik.  Bu  yad  adamların  böyük  hissəsi 
ermənilərdən  ibarət  idi.  Bu  zaman  Bakıdan  qayıdan  iki  malakan  İvan  Koreev  və 
Vitali Popov bir neçə  şəxslə  bizim kəndə  gəldilər və  kənd ağsaqqallarından tələb 
etdilər  ki,  kənddə  olan  tüfənglər  yığışdırılmalıdır  və  bolşeviklərə  təslim  olmaq 
lazımdır.  Onlar  bir  də  dedilər  ki,  əsas  rəisləri  tezliklə  Bakıdan  Mərəzəliyə 
gələcəkdir.  Biz  həmin  adamlardan  möhlət  istədik,  vəziyyətimizi  götür-qoy  etdik. 
Bizlərdən  bəziləri  təklif  etdi  ki,  onların  sözlərinə  inanmaq  lazım  deyildir.  Və 
qarşıdurmadan  qorxub  bizim  qışlağa  -  Qəbristan  (Qobustan  -  S.Q.)  deyilən  yerə 
getdilər. Çoxları isə, kənddə qalıb hadisələrin nə ilə nəticələnməsini gözlədilər. İki 
gündən  sonra  bizim  ağsaqqalları  malakan  kəndinə  çağırdılar.  Biz  isə,  oturub  
onların    geri  qayıtmasını  gözlədik.  Qəflətən  malakanlarla  bərabər  ermənilər 
kəndimizə  hücum  çəkdilər.  Malakanlar  xain  çıxdılar  və  bizi  ermənilərə  satdılar. 
Onda  bizim  sakinlərin  300  nəfərini  öldürdülər  və  400  evi  də  yandırdılar. 
Kəndimizə  dəymiş  ziyan  haqqında  akt  tərtib  olunmuş  və  hökumətə  təqdim 
edilmişdir” (İmzalar)
106
. Bununla yanaşı, kənd sakinləri 1918-ci ildə kəndə dəymiş 
ziyan haqqında aşağıdakı məzmunda akt tərtib etmişlər: 
“Biz  Mərəzəli  -  Tatar  kəndinin  sakinləri  1918-ci  ildə  aşağıdakı  akt  tərtib 
etdik: 
1.
 
Erməni  talanına  qədər  bizim  kənddə  evlərin  sayı  900,  sakinlərin  sayı 
8317 nəfər olmuşdur. 
2.
 
Erməni  talanından  sonra  400  ev  dağıdılmış  və  300  nəfər 
öldürülmüşdür”.
107
 
Xatirələrdən:  “Anam  törədilən  faciənin  şahidi  olmuşdur.  Dediklərinin 
hamısı  yadımdadır.  Şorsulu,  Gəmüstü,  Gəmaltı  və  İlanlı  qonşu  kəndlər  idilər. 
Ermənilərin  qırğın  törədəcəyi  şaiyəsi  çoxdan  yayılmışdı.  Malakanlar  bizim  kənd 
sakinlərini dilə tutur, onlara heç kimin toxunmayacağını söyləyirlər. Çox adamlar o 
kafirlərin  sözünə  inanmayıb  kəndi  tərk  edir.  Biz  Şorsu  qışlağına  qaçdıq.  Orada 
məskunlaşdıq. Bir gün  mən,  əmim arvadı Sürəyya  ilə Qonçu bulağına  getmişdik. 
Bulağın yanında təzəcə yetişən şomu yığırdıq. Birdən əmim Mirzə başılovlu gəldi: 
“Nə durmusunuz, ermənilər kəndi oda tutublar, artıq qışlaq tərəfə gəlirlər. Tez olun 
qaçaq”.  Şomu  torbamızı,  güyümümüzü  orada  qoyub  qaçmağa  başladıq.  Qışlaqda 
olan bütün kənd əhli qaçırdı. Kimi gəbəsini, kimi qab-qaşığını götürmüşdü, kimisi 
əliboş qaçırdı. O da yadımdadır ki, xəstə olan Mülxısa yeriyə bilmirdi. Ermənilərin 
aralıdan tüfəng ata-ata gəldiyini görən qadın körpə qundağını bir qayanın daldasına 
qoyub ağlaya-ağlaya camaata qoşuldu. 
                                                           
106
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 6, vər. 129-131. 
107
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 1, vər. 133. 

---