SeyfəDDĠn qəNĠyev

110 
 
Avakyan  “təmiz”  daşnakdırlar.  Lalayevin  rəhbərliyi  altında  daşnak  banditləri  on 
minlərlə müsəlmanın axırına çıxmışlar...”. 
“Azərbaycan” qəzeti, 1919, 28 avqust.
  
Ü.Hacıbəyov:  “Rus  bolşevizmi  araya  bir  “qrajdanskiy”  və  bir  də  milli 
olmaq  üzrə  iki  rəngli  müharibə  salıb,  saylarca  qanlar  axıtdı,  milyonlarca  bəşər 
övladım tələf etdi, yüz minlərdə evləri viranə qoydu”. 
 
“Azərbaycan” 1919, mart 
 
“Şamaxı  qəzasında  olan  əhali  18  mart  facieyi-əliməsində  (dəhşətli  faciə) 
böyük  bədbəxtliklərə  uğramışdır.  Hamıya  məlumdur  ki,  Şamaxı  və  Şamaxı 
qəzasının  evləri,  mülkləri,  dövlət  və  sərvətləri,  heyvanları,  hətta,  it  və  pişikləri  də 
erməni  cəlladları  tərəfdən  tələf  edilmişdir.  Allah  evinə,  insanların,  heyvanların 
diriliyinə  xidmət  edən  bulaqlara,  məzərstanda,  vediyeyi-xamuşanda  məskən  ittixaz 
edən ölülərin meyitlərin qəbir daşlarına top-tüfəng atıb dağıdan asilərin, yağıların ayaq 
basdıqları mövqelərdə abadlıq olmayacağı mühəqqiqdir. Şamaxı və Şamaxı qəzası 
düşmənin  ləqədgubu  olub,  dağılmışsa  da,  canını,  ərəz  və  namusunu  xilas  edib, 
fərara  müvəffəq olmuş kəndlilərin əllərində cüzi  mal-qaraları qalmışdır ki, bunlar 
ilə az-çox tarlalarını şum gedib, azuqələrini təmin edirlər. Sağın heyvanları ilə də 
çörəklərin, şorun, pendirin, ayranın, qatığın düzəldirlər. Bir az irəli gedənlər artırıb, 
bazarda satırlar. 
Könüllərini aldadan 1-2 dana-buzovlarıdır. Əgər, bunlar oğurlanıb aparılırsa, 
binəva  kəndçilərin  ətraf  və  əknada  pərakəndə  olub,  saillik  (dilənçilik)  və 
muzdurluq  etməkdən  maəda  (başqa)  əlac  və  çarələri  olmayacaqdır.  Hökumətimiz 
təşəkkül edəndən bəri Şamaxı qəzasında düzlük, dinclik və rahatlıq bu dərəcədə idi 
ki,  kəndlilərin  mal-qaraları  gecələr  dəxi  evə  gəlməyib,  həftələrlə  otlaqlarda, 
çöllərdə,  düzlərdə  qalırdılar.  Sahibinin  ürəyi  xatircəm  olmağa  görə  heyvanın 
dalınca  belə  getmirdi.  Əyrilik,  oğruluq  bilmərrə  (tamamilə)  modadan  düşmüşdü. 
Kəndçilər keçmiş zərər və ziyanların unudub, cənabi - Haqqı (Allahı) ərzi-şükran 
edirdilər. Çoxları söyləyirdilər ki, asudəlik özü bir dövlətdir. Filhəqiqə bu əmin və 
amanlığı  hüsn  şəxslər  ömürlərində  görmədiklərini  bəyan  edirdilər.  Məəttəəssüf 
fağır-fücəranın  sevinməyi  get-gedə  fənalaşır,  dinclik  pozulur.  Kəndçilər  arasında 
qorxu  və  iztirab  müşahidə  olunur.  Səbəbi  də  odur  ki,  bu  axır  vaxtlarda  Şamaxı 
qəzasında  oğurluq  şiddət  etməkdədir.  Bu  saat  1-2  heyvana  malik  olan  əkinçilər 
gecələri belə  yatmaq istəmirlər. Nə  yapsın  əlindəki  öküzü,  inəyi,  atı oğurlanandan 
sonra biri on min manata heyvan almağa gücü və qüvvəsi yetməyir. 
Oğurlanan heyvanlar haraya aparılırsa, nişan və sorağın tapmaq da mümkün 
olmayır.  Xüsusən,  at  oğurluğu  bir  moda  olmuşdur.  Ayağında  buxovu  olan  atın 
kilidin  tüfəng,  gülləsilə  dağıdıb  aparırlar.  İştə  bunsuz  da  acınacaq  bir  halda  olan 

---

111 
 
Şamaxı qəza əhalisinin övziya (vəziyyəti) oğurluğun baş verməsilə daha da bədtər 
olur.  Əgər  indidən  bunun  qabağına  bir  sədd  çəkilməsə,  dinclik  ilə  yaşayan 
kəndistanın güzəranı çox çətinliklə keçəcəkdir”. A.A.zadə 
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1919, 16 təmmuz, 
 Şamaxı haqqında. 
 
Orucluq  bayramından  istifadə  ilə  Şamaxı  uyezdinin  vəziyyəti,  əhalisinin 
güzəran  və  məişətini  yerində  öyrənmək,  bununla  bərabər  təşkilat  yapmaq 
məqsədilə  türk  ədəbi-mərkəziyyət  firqəsi  “Müsavat”ın  Mərkəzi  Komitəsi 
tərəfindən  Şamaxıya  göndərilmiş  parlaman  üzvü  Mehdibəy  Hacıbababəyov  bu 
günlərdə  Bakıya  qayıtmış  və  Şamaxı  qəzası  haqqında  aşağıdakı  məlumatı 
vermişdir: 
-  Məlum  olduğu  üzrə,  Şamaxının  yolu  Kürdəmir  stansiyasındandır. 
Şamaxıya gedəcək bir müsafir Kürdəmirdən getməlidir. Vaxtı ilə bir çox nəqliyyat 
əsbabı - fayton, dilican, araba və sairə olardı ki, Kürdəmir ilə Şamaxı arasındakı yolu 
müşkilatsız getmək olardı. 
Son hadisələr zamanında Şamaxı və ətraf kəndləri tamamilə dağılıb, qeyri-
məskun  (yaşayış  üçün  yaramayan)  bir  hala  qoyulduğundan  Kürdəmirdən  gediş-
gəliş  tamamilə  kəsildiyindən  indiki  halda  heç  bir  nəqliyyat  vasitəsi  mövcud 
deyildir. 
Kürdəmirdən  Şamaxıya  doğru  yol  üzərində  olan  kəndlər  tamamilə  yer  ilə 
yeksan edilmişdir. Yurdlarına qayıdan bu zavallılar  güləşdən  yapılma komalarda, 
habelə üzəri güləşlə örtülmüş daxmalarda yaşayırlar. 
Yarın  qışda  bunların  nasıl  yaşaya  biləcəklərini  nəzərə  almalı,  indidən 
çarəsinə baxılmalıdır. 
Şamaxı qəzasında demək olar ki, çöl işləri fəna bir haldadır.  Onun fənalığı 
əkilməkdən  deyil,  bəlkə  təbii  çöl  məhsulatının  yığılmamasındandır.  Ağsu 
rayonunda  ot  tamamilə  biçilməmiş  qalmışdır.  Çünki  camaatın  bir  qismi 
müharibələrdə və sonrakı qaçqınlıqda və xəstəliklərdə qırılmış, qismi-küllisi də öz 
yurdlarına  qayıtmamışdır.  Qayıdanların  da  gəncləri  əsgərliyə  alınmış,  bununla 
bərabər  çöllərin  biçilməməsinə  ən  böyük  səbəb  kəndlilərə  lazım  olan  alat  və 
əsbabın  qətiyyən  olmaması,  kəndistanda  at  və  kol  kimi  birinci  dərəcədə  kənd 
həyatına  lazım  olan  qaramalın  olmamasıdır.  Bu  hal  isə,  yalnız  Şamaxı  qəzası 
əhalisinin deyil, ümum məmləkətin gələcək həyatını təhrif edir. 
Şamaxı  şəhəri  bir  halətdədir  ki,  onu  təsvir  etmək  mümkün  deyildir.  Evlər 
tamamilə  yandırılıb  uçurulmuşdur.  Vəlo  birdənə  olsun  salamat  binaya  təsadüf 
edilməyir.  Küçələr  dağıdılmışdır.  İnsan  şəhərə  girərkən  onu  vəhşət  alır.  Səqfi 
(damı)  tökülmüş,  qapı-pəncərəsi  yanmış,  binalardan  yalnız  uçuqlar  onların 
miyanından görünən Pompey xarabazarlığını andıran sütunlardan başqa nəzərə bir 
şey çarpmaz. 

---