117
haqqında da dəqiq məlumat verilir: “Mən Şamaxı sakiniyəm. İyirmi ildir ki, Bakı
şəhərində yaşayır və orada ticarətlə məşğul oluram. Ermənilərin həm birinci, həm
də ikinci hücumları zamanı Şamaxıda olmuşam. Mən bu basqınların ilkin
səbəblərini yaxşı bilirəm.
Hamıya aydındır ki, 1905-1906-cı illərdə ermənilərlə müsəlmanların ilk
ədavətləri baş vermiş və bundan sonra ermənilər müsəlmanlara qarşı kin
bəsləmişlər. Ermənilər yeni toqquşma üçün bir bəhanə axtarırdılar. Bunun üçün
isə, Rusiyada baş verən bolşevik inqilabi dövründən yaxşı məqam ola bilməzdi. Bu
fürsətdən məharətlə istifadə edən erməni “Daşnaksütyun” partiyası bolşevikləri
inandırdılar ki, Bakıda, ümumiyyətlə, Zaqafqaziyada yaşayan müsəlmanlar
bolşevik ideyalarına qarşı çıxırlar və köhnə quruluşdan çıxmaq istəmirlər. Bu
bəhanə ilə ermənilər müsəlmanlar yaşayan ərazilərə girir və oranı dağıdır, adamları
isə, müxləlif əzablarla məhv edirdilər.
Bu tədbirin başında isə, Tiflisdə planı baş tutmayan Şaumyan dururdu.
S.Şaumyana bu işdə əlaltıları və köməkçiləri, əsasən, Şamaxıda aptek müdiri
Mikail Arzumanov, Şamaxı poçt-teleqraf kontorunun rəisi Gülbəndov və dəllək
Ovanesov kömək etmişdir. Şamaxının Atabəyov uyezdində Serebryakov və
Gülbəndovun vasitəsi ilə qısa vaxt ərzində, bütün erməni kəndlərini
silahlandırdılar”.
125
1918-ci il noyabr ayının 11-12-də FİK-da zərərçəkmiş Şamaxı pristavı, 42
yaşlı, savadlı Cəbrayılbəy Cəbrayılbəyovun dindirilmə
PROTOKOLU
1918-ci ilin mart ayında şəhər başçısı Teymur bəy Xudaverdiyev və
Müsəlman Milli Komitəsi tərəfindən məlumat alınmışdır ki, Bakıdan Kürdəmir
istiqamətində 400 nəfər - erməni ordudan tərxis olunub gəlir. Bakı müsəlman
komitəsi xahiş edib ki, onları qara fikirlərdən çəkindirsinlər. Müsəlman Komitəsi
Ağsu şəhərinə nümayəndələr göndərdi. Lakin səhərisi gün Şamaxıda eşitdik ki,
həmin dəstələr, bölünüb ayrı-ayrı kəndlərə hücum ediblər. Bicov və Ləngəbiz
kəndlərini tamamilə yandırıblar. Bunu eşidən, yaxın kəndlərdən müsəlmanlar
zərərçəkənlərə köməyə gəliblər. Ermənilərlə atışma Bico dağlarında başlanıb.
Ermənilər və müsəlmanlar tərəfindən adam öldürülüb. Hirslənmiş ermənilər bu
halda Bakı Erməni Komitəsinə məlumat çatdırıblar. Qısa müddətdən sonra 3 minə
qədər silahlı erməni gətirilib. Bundan xəbər tutan yerli Müsəlman İcraiyyə
Komitəsi, Şamaxı uyezdinin rəisi Hacımanbəyovu və uyezd qazisi Abdulxaliq
Əfəndi Əfəndiyevi erməni yepiskopunun yanına göndərib ki, yaraqlılıları geri
125
ARDA. f. 1061, iş. 106, vər. 72-76.
118
qaytarsın. Lakin yepiskopun cavabı qəti olub. Biz gəlmişik ki, bütün müsəlmanları
qılıncdan keçirək”.
Lakin o biri gün erməni yepiskopu Müsəlman İcraiyyə Komitəsinə gəlib
dedi ki, dəstə ilə danışıb, heç bir müsəlmana zərər dəyməyəcək. Bunu deyib
yepiskop Mədrəsə kəndinə getdi. Səhəri gün, yəni, martın 18-də saat 6
00
-da
Şamaxı şəhərini mühasirəyə alıb, atəşə başladılar. Ermənilərə malakanlar da
kömək edirdilər. Günortaya yaxın şəhərin ən yaxşı məhəllərini yandırıb külə
döndərdilər. Həmin axşam müsəlmanlar təslim oldular. Bundan sonra
müsəlmanlar tərkisilah edildilər. Şəhərdə qarət və talan başlandı. Zorakılıq və
vəhşiliklər, şamaxılıları qaçmağa məcbur etdi. Mən də qaçdım. Bütün əmlakın və
evim Şamaxıda qaldı. Başqa əlavəm yoxdur. 1918-ci il, 15 noyabr”.
Şamaxı şəhərinin pristavı (imzası)
126
Ġttifaq hərbçilərinin BaĢ komandanı Əlahəzrət Tomson cənablarına
Bakı şəhərində yaşayan şamaxılılar adından: Hacı Soltan Zamanov, Hacı
Mir İsmayıl, Mir Həşimov və Məşədi Əbdülhüseyn Nadirov tərəfindən
Müraciət (ərizə)
Əlimizdə olan dəqiq məlumata əsasən, bilirik ki, axtarış polisi tərəfindən
həbs edilmiş Stepan Lalayev hal-hazırda sizin sərəncamınızdadır. Zati-aliləri, Allah
eşqinə, ədalət naminə, acizanə xahişlə sizə müraciət edirik. Stepan Lalayev kimi
cəlladı, vicdanını itirmiş canını - minlərlə insanı qanına qəltan etmiş bir qulduru,
hərbi məhkəmənin mühakiməsinə verəsiniz. Mart ayında o, öz bandası ilə
Şamaxıya gələrkən, yol boyu bütün yaşayış məntəqələrini, kəndləri yerlə-yeksan
etmiş, şəhərin isə bütün müsəlman kişilərini doğramış, qız və gəlinləri, ərləri və
atalarının gözləri qabağında zorlamışlar. Hətta belə Qocalara və uşaqlara, rəhm
eşitməmişlər. Şamaxı talan edilmiş, sonra isə yandırılmışdır. 5 min ev və bütün
məscidlər kül olana kimi yandırılmışdır. Yalnız bir bina - Realnı məktəbin binası
salamat qalmışdır. Şamaxı bu hadisədən sonra əsl qəbristanlığı xatırladır. Bütün bu
fəlakəti törədən S.Lalayev və onun şaykaları olmuşdur. Belə cani mühakimədən
qurtula bilməz. Bizim sizə ərz etdiyimizi təsdiq etmək üçün, xahiş edirik ki, öz
tabeçiliyinizdən bir nəfəri Şamaxıya göndərəsiniz”.
126
ARDA. f. 1061, s. 1, iş. 150, vər. 102-103.
119
29 noyabr 1918-ci il Bakı (İmzalar)
127
1918-ci il 24 sentyabrında Kürdəmir kəndində FİK-nın, zərərçəkən Şamaxı
şəhər sakini Mövsümbəy Sadıqbəyovun dindirilmə
PROTOKOLU
Mən Şamaxı şəhərində doğulmuşam. Axırıncı bir neçə ildir ki, Kürdəmirdə
yaşayıram. Şamaxı hadisələrindən üç həftə əvvəl mən Şamaxıya köçdüm. Mən hələ
Kürdəmirdə eşitmişdim ki, ermənilər Mədrəsə kəndinə çoxlu sayda silah gətirirlər.
Təxminən, yanvarın əvvəllərində on altı furqon silah gətirilmişlər. Müsəlmanların
təkidinə ermənilər cavab verirdilər ki, biz silahları müdafiə məqsədi ilə gətiririk
Müsəlmanlar isə, onlara inandırdılar. Ona görə, inanırdılar ki, müsəlmanlar
ermənilərə düşmən gözü ilə baxmırdılar.
1918-ci ilin mart ayının ortalarında Şamaxıda məlumat yayıldı ki, 2 minə
qədər erməni yaraqlısı şəhərə tərəf gəlir və özləri ilə 60 furqon silah gətirirlər.
Müsəlmanlar ermənilərdən tələb etdilər ki, silahları Mədrəsəyə aparmasınlar. Lakin
ermənilər buna mənfi cavab verdilər. Meysəri kəndi yaxınlığında atışma başlandı.
Elə bu vaxt Mədrəsədən, toplardan Şamaxı istiqamətinə atəş başladı. Müsəlmanlar
sayca az olduğundan, Şamaxıya qayıldılar. Burada da Şamaxı erməniləri ilə atışma
baş verdi. Lakin tezliklə ermənilər ilə sülh bağlandı və müsəlmanlar inandılar ki,
daha təhlükə sovuşdu. Lakin 18 martda səhər-səhər alatoranda Mədrəsə kəndindən
ermənilər Şamaxıya top atəşi açmağa başladılar. Tezliklə malakanlar da ermənilərə
qoşuldular. Ermənilər şəhərin aşağı hissəsini tutdular və varlı kvartal sayılan
“Pranşirvan” məhəlləsini tutdular. Amansız cəlladlar uşağa, qocaya rəhm etmədən,
şəhər müsəlmanlannı öldürür və evləri qarət edirdilər. Mən Şamaxıdan çıxıb
Göylər kəndinə gəldim. Yalnız “xan dəstəsi” Şamaxıya gəldikdən sonra - 28 mart
1918-ci ildə mən Şamaxıya qayıtdım. Ermənilər Qozluçay kəndinə yığılmışdılar.
İsmayıl xan malakanlara müraciət etdi ki, ya erməniləri ona versinlər ya da
kənddən çıxarsınlar. Malakanlar 2 gün möhlət istədilər. İki gündən sonra
malakanlar xəbər göndərdilər ki, erməniləri verməyəcəyik. İsmayıl xan Qozluçaya
yaxınlaşdı və atəş başladı. Malakanlarla ermənilərin birləşməsini və onların sayca
çox olmasını görən İsmayıl xan axşam Şamaxıya qayıtdı və səhəri gün şəhəri tərk
etdi. Müsəlman dəstəsinin getməsindən 3 saat sonra mən də Şamaxını tərk etdim.
Sonrakı hadisələrdən xəbərim yoxdur. Ermənilərin müsəlmanlara qarşı etdikləri
hərəkətlər, mənim fikrimcə, milli xarakter daşıyırdı, Onlar, guya, bolşeviklərə
qarşı çıxan müsəlmanlara qarşı mübarizə aparırdılar. Əslində isə, bu şüar altında,
minlərlə müsəlman - uşaq, qadın, qoca və daha kimlər qılıncdan keçirildilər.
Xalqın dediyinə görə, bu amansız soyqırımının başında Stepan Lalayev durub.
127
ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 105, vər. 72.
Dostları ilə paylaş: |