SeyfəDDĠn qəNĠyev

75 
 
*** 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Fövqəladə  İstintaq  Komissiyası  o  vaxtkı 
Şamaxı  qəzasının  bütün  kəndlərində  olmuş,  əhali  ilə  görüşmüş,  soyqırımı  barədə 
şahidlərin  dilindən  məlumatlar,  ifadələr  toplamışdır.  Vaxtilə,  “Şamaxı  uyezdinin 
rəisi” erməni millətçilərinin bu bölgədə dağıdıb viranə, xaraba qoyduqları kənd və 
yaşayış sahələri barədə belə bir protokol da tərtib etmişlər: 
“Azərbaycan  hökuməti  nəzdindəki  Fövqaladə  İstintaq  Komissiyasının, 
erməni  qəsbkarlarının  ağır  nəticələri  və  dəymiş  ziyan  barədə  materiallarının 
siyahısı haqqında 3-16 aprel 1919-cu il tarixli 
 
Protokolu 
 
Fövqaladə  İstintaq  Komissiyasına,  Komissiyasının  tələbi  ilə,  dağıdılmış 
kənd və yaşayış sahələrinin siyahısını göndəririk. 
1)
 
Qəbristan (Qobustan-müəllifləri) zonası üzrə; Mərəzəli, Şıxlar, Çuxanlı, 
Sündi,  Mərzəndiyə,  Nabur,  Təklə  -  Hacı  Məmməd  Hüseyn,  Yekəxana  Talıb, 
Qurbançı, Ərəbşahverdi, Ərəbşalbaş, Çıxzərli, Cəm-cəmli, Qaracüzlü, Təsi, Təklə-
Mirzəbaba, Bəklə, Cəyirli, Ərəbqədim. 
2)
 
Mədrəsə  sahəsi  üzrə:  Güyzi,  Çaylı,  Mirikənd,  Muğanlı,  Mırtı,  Talış-
Məlik-Umud,  Şərədil,  Qaravəlli-Vahidbəy,  Məlcək,  Xınıslı,  Ağabəyli,  Avtahi, 
Bico,  Alpout,  Osmanbəyli,  Ləngəbiz,  Qəşəd,  Keçdiməz,  Çarhan,  Nüydü,  Boyat, 
Adnalı,  Kürdəmic,  Qonaqkənd,  Həmiyə,  Çabanı  -  müsəlman,  Çaylı-Baxış  bəy, 
Avaxıl,  Yuxarı  Çağan,  Dədəgünəş,  Aşağı  Çağan,  Əngəxaran,  Gəgəli,  Cavanşir, 
Ağsu, Şeyməzid, Gorus-Çaparlı, Bortor-Navahı, Bağırlı, Ovculu, Göylər”.
86
 
3)
 
Bundan əlavə, Şamaxı uyezdinin Abdulyan qəzasında da bir çox kəndlər 
və yaşayış məntəqələri yandırılmışdır. Şamaxı pristavı Hacıbəyov həmin kəndlərin 
siyahısında  Fövqəladə  İstintaq  Komissiyasına  təqdim  etmişdir:  Qovlar,  Qazimi, 
Quruzma,  Qaraqaşlı,  Abdulyan,  Kolanı-Turanı,  Dağ  Kolanı,  Talış,  Meyniman, 
Rəncbər,  Qubalı-Baloğlan,  Pasalı,  Şorbaçı,  Təzə  Cəyirli,  Xilə,  Padar,  Qaraqaşlı, 
Arat Bozavənd, Rəhmanlı, Rəhimli”.
87
 
Fövqalədə  İstintaq  Komissiyası  əldə  etdiyi  məlumat  əsasında  Şamaxı 
uyezdində  qətlə  yetirilmiş,  yaralanmış  insanlar  barədə  məlumatı  aşağıdakı  kimi 
ümumilələşdirmişdir
88
. 
 
                                                           
86
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 3. və. 1-4.  
87
 ARDA. fon. 1061. siy. 3, vər. 1. 
88
 ARDA. fon. 1061. siy. 1, vər. 85. 
 

---

76 
 
Sıra  Kənd 
Kişi 
Qadın 
Uşaq 
Yaralı 
1 
Cəyirli 
40 
20 
15 
4 
2 
Ərəbqədim 
200 
100 
78 
yox 
3 
Cəmcəmli 
15 
5 
6 
Yox 
4 
Mırtı 
4 
- 
1 
- 
5 
Talış-Məlik 
11 
4 
1 
- 
6 
Mirikənd 
8 
9 
2 
Yox 
7 
Şərədil 
10 
5 
5 
Yox 
8 
Quşçu 
192 
115 
25 
Yox 
9 
Şıxməzid 
10 
5 
3 
Yox 
10 
Yuxarı çağan 
1 
- 
- 
- 
11 
Ağabəyli 
7 
3 
4 
Yox 
12 
Qaravəlli 
40 
50 
30 
Yox 
13 
Barbar Navahı 
15 
10 
5 
Yox 
14 
Gorus-Çaparlı 
10 
15 
10 
1 
15 
Kürdəmir 
25 
- 
- 
- 
16 
Qonaqkənd 
25 
5 
4 
Yox 
17 
Ovculu 
5 
10 
12 
Yox 
18 
Bağırlı 
80 
150 
140 
Yox 
19 
Təkəli 
360 
412 
150 
Yox 
20 
Hacılı 
40 
60 
30 
Yox 
21 
Dilman 
300 
235 
50 
Yox 
22 
Kalva 
250 
150 
100 
2 
23 
Xatman 
60 
40 
20 
Yox 
24 
Suraxanı 
11 
3 
6 
Yox 
25 
Xəsiqara 
46 
20 
16 
Yox 
26 
Tirğan 
300 
40 
20 
Yox 
27 
Talışnuru 
20 
5 
- 
- 
28 
Sərdakar 
8 
12 
8 
Yox 
29 
Zərqəva 
40 
4 
5 
Yox 
30 
Xankəndi 
12 
8 
- 
Yox 
31 
Təbiyə 
12 
3 
2 
Yox 
32 
Makahı 
6 
1 
1 
Yox 
33 
Tağlabiyan 
7 
22 
7 
Yox 
34 
Gürcüvan 
10 
5 
7 
Yox 
35 
Kələrağ 
1 
- 
- 
- 
36 
Bizlən 
50 
30 
20 
Yox 
37 
Müci 
150 
50 
25 
Yox 
38 
Qıratan 
30 
20 
21 
yox 

---

77 
 
39 
Pir qaraçuxa 
4 
3 
5 
Yox 
40 
Sulut 
38 
1 
47 
- 
41 
Zeyvə 
30 
20 
32 
Yox 
42 
Nuran 
30 
50 
37 
Yox 
43 
Nüydi 
40 
7 
10 
Yox 
44 
Qəşəd 
50 
40 
27 
Yox 
45 
Sündi 
250 
- 
- 
- 
46 
Şıxlar 
4 
- 
- 
- 
47 
Bəlkə 
16 
- 
- 
- 
48 
Ağsu 
200 
- 
- 
- 
49 
Qəməli 
99 
18 
16 
- 
50 
Məlikçobanı
* 
10 
- 
- 
- 
51 
Çuxanlı 
52 
- 
- 
- 
52 
Qurbançı 
93 
- 
- 
- 
53 
Mərəzə 
300 
- 
- 
- 
54 
Nabur 
60 
- 
- 
- 
55 
Qaradüzlü 
8 
- 
- 
- 
56 
Ərəbşahverdi 
22 
- 
- 
- 
57 
Çaylı Vahidbəyli 
5 
- 
- 
- 
58 
Şıxzərli 
? 
- 
- 
- 
5
9 
 
363
2 
177
1 
956 
7 
 
Qeyd: F.İ.K. - nın protokolu rus dilində yazılmışdır. Ona görə siyahıda bir 
çox kəndlərin adı rus tələfüzünə uyğun verilmişdir. Həmin siyahı bir çox mətbuat 
orqanlarında, eləcə də soyqırımı ilə bağlı yazılmış kitablarda səhv getmişdir. Odur 
ki,  siyahılarda  təhrif  olunmuş  kəndlərilə  adının  düzgün  formasını  burada  qeyd 
etməyi  lazım  bildik  (Murta-Mırtı,  Şoradil-Şərədil,  Yuxarı  Çoğan-Yuxarı  Çağan, 
Tarğan-Tircan, Kilva-Kalva, Kaşad-Qəşəde və s.). 
 
ƏNGƏXARAN SOYQIRIMI 
 
Mənbələrdən: “Martın 18-də sübh çağı Şamaxıdan 3-4 verst aralıda yerləşən 
Əngəxaran  kəndinə  hücum  edilir.  Əngəxaran  camaatı  sübh  çağı  top  atəşi  səsinə 
ayılaraq  topun  haradan  atıldığını  öyrənmək  üçün  evlərindən  çıxdıqda  görürlər  ki, 
kəndi  Şamaxı  qəzasının  malakanları  mühasirəyə  alıb  səngərlərdə  oturmuşlar, 
müsəlmanlar  görünən  kimi,  onlara  atəş  açırlar.  Qarışıqlıq  yaranır,  malakanlar 
kəndə  soxularaq,  kişiləri,  qadınları,  qalanını  mühasirəyə  alın  kənddən  kənara 
çıxarırlar.  Malakanların  bir  hissəsi  əngəxaranlıların  əmlakı  və  mal-qarasını 
oğurlamağa, kəndin ən yaxşı evlərini yandırmağa başlayırlar. Talan edilmiş əmlakı 

---