SeyfəDDĠn qəNĠyev

85 
 
istər-istəməz, ləngiyirdilər. Ümumiyyətlə, yağı düşmən kəndimizi viran etdi, mal-
qaranı, taxıllarımızı özü ilə apardı. Üç yüz nəfərdən artıq insanı faciəli şəkildə qətlə 
yetirdi. Kəndə qayıdanda daş-daş üstündə qalmamışdı”.
93
 
Mənbələrdən: “Quşçu” kənd starşinası S.Muradovun tərtib etdiyi aktdan: 
Mən, Quşçu kəndinin starşinası və 600 evdən seçilmiş sakinlər, 1919-cu ilin 
aprelin  9-da  tərtib  edirik,  həmin  aktı,  ondan  ötrü  ki,  erməni  talançılarının  mart-
aprel  ayında  bizim  kənddə  törətdikləri  cinayətlərin  ağır  nəticələri  aşağıdakı  kimi 
olmuşdur: 
 
1.
 
Öldürülənlər 192 kişi, 115 qadın, 25 uşaq. 
2.
 
Yaralananlar yoxdur. 
3.
 
Cəmi ziyan 11475 000 manat (Azərb.SSR MDAİ f. 1061 iş 1 vər 22).
94
 
 
NABUK
 
SOYQIRIMI 
 
Qozlu (Xilmilli) kəndinə daha  yaxın olan Naburda  erməni  və  malakanların 
törətdikləri  vəhşiliklər  barədə  də  müxtəlif  sənədlər,  rəsmi  məlumatlar  vardır.  23 
noyabrda  Nabur  kənd  sakinlərindən  bir  qrupu  Fövqəladə  İstintaq  Komissiyasına 
yazdıqları ərizədə erməni vəhşilərini bu cür göstərmişlər: “Erməni basqınına kimi 
bizim  kənddə  evlərin  sayı  280,  əhalinin  sayı  isə  1486  nəfər  idi.  Ermənilər  kəndə 
basqın  edərkən,  təxminən,  200  evi  yandırmış,  60  nəfər  kənd  sakinini 
öldürmüşdülər”.
95
 
Nabur  kəndində  törədilən  cinayəti  həmin  ilin  13  noyabrında  kənd 
sakinlərinin  bir  qrupunun  dindirmə  protokolunda  daha  aydın  ifadə  olunur.  O, 
zaman  kənd  sakini  Sunalı  Novruz  oğlu  hökumət  nümayəndələrinə  belə  məlumat 
vermişdir:  “Mənim  adım  Sunalı  Novruz  oğludur.  70  yaşım  var.  Müsəlmanam, 
savadsızam.  Ermənilər  bizim  kəndə  axşama  yaxın  hücum  etdilər.  Biz  müdafiə 
olunmaqda  aciz  idik.  Buna  görə  də  dağlar  arasında  yerləşən  “Qarayazı”  adlanan 
yerə tərəf qaçdıq. “Qarayazı” da bir ay qalmalı olduq.  “Türklər gələnə kimi orada 
gözlədik. Ermənilər bizim kənddən 60 nəfər öldürmüş, 200-ə yaxın evi, bütünlüklə 
dağıtmışlar”.
96
 
Yaddaşlardan:  Nabur  kəndinin  20-yə  yaxın  70-80  yaşlı  sakinlərilə 
görüşmüşük.  Onların  bəziləri  10-12  yaşlarında  olarkən  dəhşətləri  gözləri  ilə 
görmüşdülər. Dedikləri kimi, uşaq yaddaşlarına həkk olunmuş o dəhşətlər “indinin 
özündə də yaddaşlardan silinməmişdir”. 
                                                           
93
 Hər iki xatirə şəxsi axrivimizdədir – S.Q. 
94
 ARDA. f. 1061, s. 1. 85, vər. 22. 
95
 ARDA. f. 1061, s. l. iş. 6, vər. 138.  
96
 ARDA. f. 1061, s. l. iş. 6, vər. 137. 
 

---

86 
 
Məhəmməd  Nuruş  oğlunun  (100  yaş)  dediklərindən:  “Səhv  etmirəmsə, 
1918-ci ilin yazı idi. Xəbər çıxdı ki, ermənilər Şamaxını yandırmış, yüzlərlə əhalini 
qətlə  yetirmişlər.  Artıq  ermənilərin  bir  hissəsi  gəlib  indiki  Xilmilidə  qərar 
tutmuşdur.  Bizim  ərazilərin  yolunu  ermənilərə  lənətə  gəlmiş  “urus”  göstərir. 
Həmin  urusun  birinin  adı  yadımdadır.  Ona  Mirzə  Pevil  (yəqin  ki,  Pavel  -  S.Q.) 
deyirdilər.  Camaat  bilmədi  neyləsin.  Kənd  ağsaqqallarının  məsləhəti  ilə  adamlar 
dağlara çəkilməyə başladılar. Kənddə düşkün qoca və xəstələr qaldı. Gecə qaranlıq 
düşəndə, kənd sakinlərindən bir qrup adam kəndə gəlir, taxıl quyularından buğda 
götürüb dağda qalan əhaliyə  çatdırırdı. Biz də qorğa qovurub birtəhər yaşayırdıq. 
Bizim  kənd  sakinlərindən  bir  qrupunu  ermənilər  ələ  keçirə  bilmişdilər.  Həmin 
adamları Qozlu çayda olan “Nikolay dəyirmanı”na yığmışdılar. Bu zaman səs çıxdı 
ki, türklər gəlirlər. Ermənilər kəndi yandırıb Xilmilliyə çəkildilər. Kəndə qayıtdıq. 
Gördük ki, kənd yanmış, xarabazara çevrilmişdir. Taxıl quyularının arpa-buğdasını 
aparmış, qalanlarını isə yandırmışlar. Kənddə onlarla meyit var idi. Kəndin mollası 
Molla Əhməd qoca və xəstə olduğu üçün dağa gedə bilməmişdi. Onun böyük qızı 
Sitarə  camaatla  dağlara  çəkilmiş,  kiçik  qızı  Fatma  isə,  kənddə  atasının  yanında 
qalmışdı. Onların hər ikisinin yandırılmış meyidini evlərinin yanında tapdıq. Bütün 
qətlə  yetirilənlərin  cəsədləri  yandırılmış  və  ya  qılıncla  doğranmışdı.  Allah-təala 
türklərin  dadına  çatsın,  yoxsa,  əhalinin  hamısı  dağlarda,  dərələrdə  məhv 
olacaqdılar”. 
 
SÜNDÜ SOYQIRIMI 
 
Soyqırıma  məruz  qalan  Şamaxı  kəndlərindən  biri  də  Sündü  olmuşdur. 
Mənbələrdə bu kəndin 250 erməni daşnakları tərəfindən qətlə yetirildiyi göstərilir. 
Amma bu fakt o qədər də dəqiq deyildir. 
Fövqalədə  İstintaq  Komissiyasının  sənədlərində.  Sündü  kəndində  tərtib 
olunmuş  aktda  oxuyuruq:  “Biz  aşağıda  imza  edən  Şamaxı  uyezdinin  Sündü 
kəndinin  sakinləri  1918-ci  il  noyabrın  8-də  keçirilən  iclasda  aşağıdakı  qərara 
gəlmişik: 
1.
 
Ermənilərin  bizim  kəndə  basqınına  qədər  evlərin  sayı  433  və  əhalinin 
sayı 2553 nəfərdən ibarət olmuşdur. 
2.
 
Erməni  basqını  zamanı 
198  ev  yandırılmış  və  295  nəfər 
öldürülmüşdür”.
97
 
Həmin  aktda  öldürülən  kənd  sakinlərinin  adı  və  soyadı  da  göstərilmişdir. 
Amma  bizim  yaşlı  kənd  sakinlərindən  öyrəndiklərimizdən  aydın  olur  ki,  Sündü 
kəndində qətlə yetirilənlərin sayı 350 nəfərdən çox olmuşdur. 
                                                           
97
 ARDA. f. 1061, s.l.iş. 6, vər.48. 
 

---

87 
 
Hacı  Molla  Səbzalı:  “Ermənilər  bizim  kəndə  yaman  divan  tutublar.  Mən 
onda uşaq olmuşam. Amma yadımda qalanlar və eşitdiklərim çoxdur. Əvvəla, onu 
deyim  ki  ermənilərin  Qozludan  gəldiklərini  eşidən  camaat  kəndi  tərk  edir.  Kəndə 
çatanda  onlar  ilk  əvvəl  yaşlı  kişi  Qocalı  Cəbi  oğlu  və  Töhfə  qarını  saxlayırlar. 
Onları  əzab-əziyyətlə  qətlə  yetirirlər.  Kənddə  əllərinə  keçənləri  bir  yerə  cəm 
edirlər.  Sonra  onları  kəndin  aşağısına  -  Şakirli  bağı  deyilən  yerə  aparıb  orada 
öldürür və cəsədlərini dərəyə töküb üstünü örtürlər. Anam deyirdi ki, Fatma qarını 
kəndin içindəki iydə ağacından asıb diri-diri od vurub yandırmışlar. Bir də deyirdi 
ki, gavurlar, ananın gözləri qarşısında iki uşağını öldürüb, atın ayağı altına atıblar. 
Ana  uşaqlarına  cumanda  güllə  ilə  vurub  öldürürlər.  Kənddə  əllərinə  keçən  mal-
qaranı Qozlu kəndinə aparırlar. 
Yaşım çoxdur. Alman savaşında da olmuşam, ermənilərin dinc əhaliyə qarşı 
törətdikləri  vəhşiliyin  isə  oxşarını  görməmişəm.  Bu  yaşda  da  həmin  hadisələri 
xatırlayanda  tüklərim  biz-biz  olur,  üşənirəm.  Bizi  erməni  bəlasından  türk  ordusu 
xilas  etdi.  Yoxsa,  bu  torpaqda  bir  dənə  də  olsun  azərbaycanlı  qalmayacaqdı!.. 
Sonralar biz uşaqlar xilaskar türk ordusunun adına  yazılmış şer də əzbərləmişdik. 
Bircə parça yadımda qalıb: 
 
Xaçpərəstlər tez Qozluya doldular,  
Xaç çəkdilər, başlarını yoldular,  
Türk ki, gəldi, saman kimi soldular,  
Bir də gördüm, qoşun sanbasan gəlir. 
 
Donuz otarmaq kafirlər peşəsi,  
Nə başladı erməninin vay səsi,  
Türklərin ala gözlü paşası,  
Düzülüb dalbadal, yanbayan gəlir. 
 
Bayazid  Əbilqasım  oğlunun  dediklərindən:  “Atam deyərdi ki, ermənilər 
malakanların kəndimizə  hücum sorağını eşidən kimi, ayağı yol tutan qaçıb başını 
qurtardı.  Kəndə  qalanların  hamısı  qətlə  yetirildi.  Bir  müddət  sonra  geri  qayıtdıq. 
Hamının  taxıl  quyuları  vardı.  Kafirlər  taxılları  götürüb,  quyuları  öldürdükləri 
insanların meyitləri ilə doldurmuşdular. Camaat quyuda olan meyitləri çıxarıb dəfn 
etdilər. O meyit yox idi ki, ermənilər onun bədənində onlarla dəlmə-deşik açmasın, 
gözünü
 
çıxarmasın, qulaqlarını kəsməsin, alnına xaç çəkməsin”.
98
 
AĢıq  Ġsmi  Məmmədnəbi  oğlu.  1860-cı  ildə  Sündü  kəndində  anadan 
olmuşdur.  Gözəl  səsə  və  təbə  malik  olmuşdur.  Gənc  yaşlarından  aşıqlıq  sənətinə 
yiyələnən Aşıq İsmi Şirvan ərazisində məşhur olmuşdur. O, Aşıq Daşdəmir, Aşıq 
Nurəddin,  Aşıq  Bilal,  Aşıq  Şamillə  dost  olmuşdur.  Erməni-malakan  cəlladları 
                                                           
98
 Xatirə şəxsi arximizdədir – S.Q. 

---