SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Çoxsaylı tadqiqatçılar qeyd edirlar ki, karbonat ionları iştirak etdikda uranın adsorbsiya ve çökma proseslari zaif baş verir.

7. 
   Uranın va toriumun asas mineralları
   

Süxurlarda uran va torium ya onların kristallarının sat- hinda udulmuş, ya uranlı toriuma aid olmayan mineralların kristal qafasinda izomorf qatışıq, ya da sarbast mineral şaklinda müşahida edilir. Sonuncu uran va toriumun sanayeda işladil- ınasi üçün hasil edilan asas manba hesab edilir.

Hazlrda 160 mineral malumdur ki, buraya müayyan qadar uran va tarkibinda torium olan 100 mineral daxildir. Mi- neralların tarkibinda qeyd edilan elementlarin miqdarından asılı
‹›laraq onlar uran va torium tarkibli minerallara ayrılır



Uran tarkibli minerallar birinci va ikinci daracali kimi növlara ^ayrılır.
Birinci daracali uran mineralları tarkibca titan, damir va
toriumdan (uranın oksidlarindan va mürakkab susuz oksidlarin- dan) taşkil olunmuşdur. Onun oksidlarindan an geniş yayılan- lan uraninit, nasturan va uranlı çemilardir.
Uraninitlarin mineralları ümumi kimyavi düsturla ifada

edilir: k(G,Th)O- lUO-,
mTRO ₂ - nPbO₂ . Bu sıx, qatrana ox-

şar parıldayan qara minerallar peqmatitlarda, pnevmatolitli va hidrotermal damarlarda yaranır.
Nasturan (kimyavi düsturu k UO - lUO - mPbO ) urani-
nitdan asasan sıx itilanmiş formaya aynlması ila farqlanir. Bundan başqa, onda toriumun va az tapılan elementlarin izo- morf qatışığı olmur. Nasturan hidrotermal damarlarda yaranır, onun fiziki xüsusiyyatlari (slxlığı, sartliyi) tarkibinda dörd valentli (UO, ) va altı valentli (UO ) uranın miqdarından asılı
olur. O, qara, bazan isa yaşıl rangli olur.
Uranlı çerni - kimyavi tarkibina göra nasturanla eyni olub, nasturandan toz şakilli quruluşu ila farqlanir. Bu mineral heç vaxt möhkam va ya kristallik şakilda rast galmir. Qara, qara-boz va ya yaşıl-boz rangli olur.
Uraninit va nasturan uran yataqlannda asas filiz mine- rallarıdır. Bu minerallarda uranın miqdarı 53 % -dan 77 % - dak dayişir. Çemi bütün uran yataqlarlnın genetik növlü oksid- laşma va sementlaşma sahalarinda geniş yayılmışdır.
Uraninit ailasina hamçinin breqqerit va kleveit da daxil- dir. Bu minerallar uyğun olaraq torium (8 — 14 %) va az tapl- lan elementlarin (asasan çeriya va ittriya) yüksak miqdarda ol- ması ila farqlanir va müstaqil sanaye ahamiyyati kasb etmir.
Uranın susuz oksidlari içarisinda peqmatitlarin asas filiz
minerallarl va uranın miqdarı 40 % -a qadar olan yüksak tem-

peraturlu damarlar brannerit (U, Ca, P"e, Y, Th) Ti₅O,₆ , ladoç-
nikit 2(U, Th)0₂ - 3UO-, 14FiO₂ va hamçinin uran tarkibli
davidit (mürakkab titanit damirdir ki, onun da tarkibinda U Oh
nıiqdan 20 % -a qadar olur) minerallarıdır. Brannerit qonur- yaşıl, ladoçnikit va davidit mineralları qara rangli olur.
İkinci daracali uran mineralları uranilin sulfatlarından, karbonatlarından, fosfatlarından, arsenatlarından, vanadatların- dan, molibdatlanndan va silikatlarından, elaca da uranın hid- rooksidlarindan taşkil olunmuşdur (cadval 4.4).
Bu minerallar içarisindan sanaye ahamiyyatlisi vanadat- lar (karnotit, tyuyamunit) va silikatlardır (koffinit). Bazi hallar- da birinci daracali filizlarla fosfatlar va arsenatlar birga istehsal edilir. Uranın hidrooksidlari, karbonatları, sulfatları va sulfat- karbonatları ayrılıqda böyük sanaye ahamiyyatli hesab edilmir. Lakin onlardan bazilari, masalan şrekinqerit asan tayin edilarak uran yatağının axtarışında istifada olunur.
Uran tarkibli minerallara üzvi birlaşmalar, titan, niobi- ya, torium va az tapılan elementlarin mürakkab oksidlari, fos- fatlar va silikatlar aid edilir. Uranın üzvi birlaşmalari mürakkab uran-torium tarkibli karbohidrogen kompleksinin dayişkan bir- laşmalarindan taşkil olunmuşdur. Bu birlaşmalarin hamısı qara rangli olub, nasturan ya da torpaq va mürakkab yığılmalar üza- rinda tabaqalar va psevdomorfozlar amala gatirir. Bunlar iça- risinda sanaye ahamiyyatlisi tuxolit va karburandır. Uran tarki- bli minerallar ( Ti, Ta, Nb, TR oksidlari, fosfatlar, silikatlar) ey-
ni zamanda uran va toriumla birlikda titan, niobium va az tapı- lan elementlar çıxarılan kompleks fılizlardir. Qeyd edilan bu qrupa piroxlor (Na, Ca, TR, U) (Nb, Ti, Ta) O₆ (F, OH) ,
betafit (U, Ca, Th, Y, Ge) (Nb, Ta, Ti)3 O nH ₂O , evksenit,
ferqyusonit, samarskit, qatçettolit, kolumbit va s. minerallar aiddir. Uranlı fosfatlar va silikatlar aksessor mineralları kimi müşahida olunur: ksenotim (Y P 0 ₄ ) , sirkon (Zor Si 0 ₄ ) , ortit
(Ca, Ge) ₍ ^A/, Ne), Si₃0, ₂ (0, OH) , sfen Ca, Ti(SO₄ )O va s.
Yuxarıda qeyd edilarılardan başqa uranlı mineralların böyük maraq kasb edan digar tasnifatı uran mineralına daxil olan valentliya göra tasnifatdlr. Bu nöqteyi-nazardan V.Q. M^{elkov uran va uran tarkibli minerallarl üç sinifa ayırmışdı.}
V.Q. Melkov birinci sinifa dörd valentli uranla mineral yaratmış birlaşmalari: uranın, toriumun, damirin va titanın mü- rakkab oksidlarini, bazi uran-toriumlu silikatlar, tantallı-nio- batlan, az tapılan elementlarin fosfatları va s. aid etmişdir. Bi- rinci qrupa aid olan minerallar qara rangli, yüksak sıxlıqlı
(4 — 6 q / sm ) , sart (5 — 6), hamçinin kimyavi cahatdan daya- nıqlıdırlar. Adatan bu aksessorlu minerallar (monasit, piroxlor, sirkon, brannerit, davidit va s.) mexaniki aşınmlş möhkam
süxurların mahsullarında toplanmış va sapalanmiş filiz yatağı kompleksini amala gatirir.
İkinci sinifa eyni zamanda dörd va altı valentli uranın daxil olduğu minerallar - uranın oksidlari (uraninit, nasturan), silikatları va molibdatları, hamçinin onun üzvi birlaşmalari aid edilir. Bu qrup minerallar qara rangla, böyük sıxlıqla (4 — 5
q / sm’ ) , aralıq sartlikla (1 — 6) aşınmaya son daraca dayanıq- siz olması ila saciyyalanir. Bunlar uranın istehsal edilmasinda asas manbadir.
Üçüncü sinifa altı valentli uran mineralları: hidroksidlar
va suda hall olmuş duzun oksigen turşusu (sulfatlar, karbonat- lar, fosfatlar, vanadatlar, molibdatlar va silikatlar) daxildir. Bu qrupun mineralları açıq rangla (sarı, narıncı, yaşıl), bazi hallar- da suda yaxşl hall olması ila saciyyalanir.
V.Q. Melkovun qeyd etdiyi tasnifatın üstün cahati on- dan ibaratdir ki, burada uran mineralının amala galma şaraitin- dan asılı olaraq uranın müxtalif valentliyinin geokimyavi xüsu- siyyatlari nazara alınır.
Torium va torium tarkibli minerallar - onlarin oksid va
silikatlarından, hamçinin titanın, tantalın, niobiumun, az tapılan elementlarin mürakkab oksidlarindan va bu elementlarin fosfat- larından taşkil olunmuşdur.
Toriumlu mineralların tarkibinda bu va ya digar miq- darda uran iştirak etdiyindan, onlara torium-uranlı va ya to- rium-uran tarkibli minerallar kimi baxıla bilar. Uranotorit va makintoşit, masalan ham uran, ham da torium üçün xammal ro- lunu oynayır.
Toriumun sanaye ahamiyyatli filiz minerallarl torianit, torit, monasit va ksenotimlardir. Sonuncu iki mineral çökma süxurlarda yığılan, işlanmasi zamanı yalnız torium deyil, az ta- pılan elementlarin, bazan da uranın alınmasında istifada edilen aksessorlu minerallardır.