SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Hipergen proseslar. Hipergen proses dedikda süxur va mineralların çoxsayll proseslarin birga baş vermasi naticasinda dayişilmasi va yer sathina çıxması nazarda tutulur. Bela ki, bu şaraitlar (nisbatan kiçik temperatur va tazyiq, sarbast oksigenin olması, karbonat turşusu, maye su va s.) kaskin olaraq süxurun yarandığı darinlikdaki şaraitdan farqlanir. Bu süxurlar yer sat-
hinda o qadar da dayanıqlı olmadığından daha möhkam forma- ya keçmaya meylli olur. İntensiv olaraq süxur va mineralların fiziki-kimyavi xüsusiyyatlarinin dayişmasi ila müşayiat edilan, onların dağılması va yenidan toplanması prosesi başlayır. Hi- pergen marhalasinda elementlarin miqrasiyası an yüksak qiy- mata çatır. Naticada çökma süxurlarda filiz elementlarinin sapalanmasi va ya aksina yığımların yaranması baş verir.

7. 
   Hipergen proseslarda uran va toriumun miqrasiyası va onların ana süxurlarda toplanması
   

Maqmanın qalıq kristallaşması marholasina nisbatan hi- pergenez prosesinin başlanğıcında köklü süxurların parçalan- ması zamanı uran va toriumum davranışı daha çox farqlanir. Suda çatin hall olan dörd valentli torium yerüstü va lay sula- rında az miqdarda rast galinir. Buna sath va qrunt sulannda qatışan az bir hissasi oksidlaşma şaraitinda asanlıqla hidroliza uğraması va hidrat çöküntülarinda toplanması imkan yaradır. Bir halda ki, torium püskürma mahsulunda monasit, ortit, sir- kon, ksenotim, sfen va s. kimi möhkam kimyavi birlaşmalarin izomorf qarışığa şaklinda iştirak edir, onda köklü süxurların dağılması zamanı onların böyük bir hissasi aşınmanın qalıq minerallarda va ya monasitlarda, optitlarda va digar tabiatli çökma süxurlarda toplanır. Toriumun çökma süxurlarda toplan- masina asasan tropik, az hallarda isa mülayim iqlim şaraiti imkan yaradır. Kimyavi aşınma zamanı süxurların fiziki tasir- lardan dağılması üstünlük taşkil edir va torium tarkibli mineral- larin xırdalanma va sürtünma ehtimalını azaldır. Toriumun geokimyavi tarixinda suyun rolu hipergenez zonalarda asasan onun mexaniki miqrasiyasına va diferensiasiyasına sabab olur.

Dörd valentli uran da torium kimi suda hall olan birlaş- malar yaratmır. Ancaq hipergen proseslara xas olan yüksak oksigenli mühitda uran alti valentli formaya keçir va onun ilkin minerall asan hall olan birlaşma yaradır. Uran kimyavi daya-
nı^{qlı minerallarla alaqada olduqda (monasit, samarskit, sirkon} va s.) maqmatik kristallaşmış mahsulların (qranitlar, siyenitlar va s.) dağılması zamanı ilkin uran mineralının hall olma prose- sinin intensivliyi azalır. Burada uranın ahamiyyatli hissasi hall o^{lmamış qallr va klastik süxurların qalıq minerallannda} s^{apalanir. Bu süxurların sonraki çökma marhalalarinda uranın} ilkin mineralının miqdarı fasilasiz olaraq azalır.
Hipergen proseslarda uranın miqrasiyası yerüstü va yer altı sularla alaqali olur. Bela güman edilir ki, uranın asas küt- lasi bu mühitda tez hall olan ^Na_{4 [/'*2 (} CaCO )J ikili karbonat tipli kompleksda, elaca da mürakkab molekulyar quruluşlu hu- mus maddalarin hidroksidin [UO,(0 ₂ ] va ya digar kolloid-
larin zarraciklari, nahayat uranın sulfat birlaşmasi (UO₂^S_{‘ 4)} şaklinda müşahida edilir.
Maqmatogen proseslarda uran va radium tarazlıq halın- da olaraq bir-birini tamamlayırlar. Hipergen sahada bu xüsu- siyyat pozulur. Radiumun yuyulması (22000 dafadan) köklü süxur va mineralların tarkibindan asılı olaraq kaskin dayişir. Uranın ikinci daracali mineralları va fiziki - kimyavi tasirdan aşınmaya davamlı olmayan süxurlar bir qadar yüksak qalavilik xüsusiyyati ila saciyyalanir. Hidrotermal yataqlardakı uran minerallarınln aşınması çatin olur. Kristallik diferensiasiyalı ilkin mineralların (uraninitlar va s.) aşınması daha da çatin prosesdir. Tabiatda mövcud olan sulardakı kationlar arasında qalavilaşma prosesinda (aktivlaşmanin azalma istiqamatinda) H , Ba , Pb , Sr , Ca , K , Na elementlari aktiv rol oynayın. Anionların bu prosesa tasiri çox azdlr. Radiumun qalaviliyi karbon qazı olan mühitda azalır. Qalavi va neytral mühitda radiumun adsorbsiya xüsusiyyati artır, asasan da silikatll süxurlarda bu özünü daha kaskin büruza verir. Suda iştirak
edan 50 ₄ iOnu radiumun Pb , Sr va Ba elementlarinin çatin hall olunan sulfatları ila kristallaşmasına şarait yaradır.
Su mahlulundan uranın ayrılma prosesi asasan onun suda hall olmayan birlaşmalar şaklinda çökmasi va ya adsob- siya prosesi ila alaqadardır. Uranın alverişli şaraitda çökmasina oksigen potensialının azalması va mühitda üzvi va sulfid tar- kibli maddalarin iştirak etmasi böyük ahamiyyat kasb edir.
Uranın altı valentli ionunda sarbast oksigenin olmaması sayasinda o dörd valentli uran birlaşmasina keçir ki, bu birlaş- ma suda çox az hall olur va asanlıqla hidroliza uğrayır. Bir çox, xüsusan, sulfıdli yataqlarda uranln çökmasinin biogeokimyavi proseslari suda hall olmuş kompleks karbonatlı uran va üzvi uran birlaşmalarinin az dayanıqlı va ya dayanıqsız formaya keçidla alaqadar ola bilar. Nahayat, taî›ii şaraitda sularda az hall olan vanadatlar (kamotit), fosiatlar (otenit), arsenatlar (çeynerit), karbonatlar (uranotalit), silikatlar (sklodovskit), ura- natlar (vandenbrandeit) va s. növlar müşahida edilir.
Mahlullardan va qarışıqlardan uranın ayrılma prosesin- da adsorbsiya va çökma böyük ahamiyyat kasb edir. Bu proses xüsusila gilli va üzvi kolloidlarda, damir, aliminium, manqan, silisium hidratlarında intensiv olaraq baş verir.