69
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
Daşduz (yəni xörək duzu) insanlığa
qədim zamanlardan məlumdur. Bunu
müxtəlif dillərdə onun adının oxşarlığı
göstərir. (lat. sal, fransızca sel, almanca
salz.) Şəhərlərin adlarında da bu ad özünü
göstərir: Salzdetfurth, Salzgitter, Salzbrunn,
Salzuflen və Salzburq.
Qədim zamanlarda insanlar duzdan
ədviyyat kimi, eləcə də qurban gətirilmədə
istifadə edirdilər, bu qurbana mistik məna
verirdi. Qədim yəhudilərdə duz Allah Yəhva
ilə xalq arasında sarsılmaz əlaqə rəmzi
sayılırdı. İslam dinində çörək “Allah sovqatı”
sayıldığından onun duza batırılıb yeyilməsi
çörəyin qorunması, bu isə Tanrı və onun
təbəələri arasında birliyin olması demək idi.
Katolik kilsəsi duzdan uşaqları xaç suyuna
çəkmə zamanı istifadə edirdi. Marko Polo-
nun dediklərinə görə, Çində XIII əsrdə,
Efiopiyada XIX əsrdə daş duzundan ödəniş
vasitəsi kimi istifadə olunurdu, ondan
sikkələr hazırlanırdı. Rusiyada möhtərəm
qonaqları duz-çörəklə qarşılayırdılar. Duzun
dağılmağı isə pis əlamət sayılırdı. Daşduzun
kimyəvi tərkibi NaCl – natrium xloriddir. Bu
rəngsiz, hiqrosqopik, suda həll olan
kristallardır. 75 kq çəkisi olan insanın orqa -
nizmində 0,5 kq-a qədər duz mövcuddur və
bu onun bütün sistemlərinin həyat fəaliy
-
yətində mühüm rol oynayır. Duzun tamamilə
rasiondan çıxarılması
həyat fəaliyyətinin
pozulmasına gətirib çıxarır. Uzunmüddətli
duz aclığı orqanizmin məh vi nə gətirir. İnsa -
nın duza sutkalıq tələbatı 10–15 qr, isti iqlimli
ölkələrdə isə 25–30 qr təşkil edir. Bu onunla
izah olunur ki, NaCl bədəndən intensiv
şəkildə tərlə xaric olunur və itirilən duz böyük
dozada bərpa olun
malıdır. Hipertoniya,
piylənmə və şişkinlik lərdən əziyyət çəkən -
lərə həkimlər sutkalıq dozanı azalt
mağı
məsləhət görürlər.
Orqa nizmdə duz çoxluğu
kəskin zəhərlənmə və sinir sisteminin iflicinə
gətirib çıxara bilər. İsti iqlim şəraitli işlərdə
həkimlər duzlu su içməyi məsləhət görürlər
(0,3–0,5%-li məh
lul), çünki duz suyun
orqanizmdə qalmağını təmin edir. Bir çox
yeyinti məhsullarının tərkibində duz var (inək
südü 0,06%, keçi südü 0,065%). Bəzi xalqlar
duz haqqında anlayışları olmadan yaşa yıb -
lar. Məsələn: Polinizeylər əti qoz qabığında
hazır saxladıqları dəniz suyuna batırırdılar.
NaCl-un bizim planeti mizdəki əsas mənbəyi
dünya okeanlarıdır. Təqribi hesablamalara
görə 4•1015 t ərimiş NaCl mövcuddur.
Okean sularının tərkibində demək olar ki,
daimi 2,8% NaCl mövcuddur. Daxili dəniz -
lərin tərkibində NaCl yüksəkdir. Məsə
lən:
Aralıq dənizində 3,1%, Ölü dənizdə 7,9%.
Təbiətdə daşduz qalit mine
ralı şəklində
əmələ gəlir. Nə vaxtlarsa mövcud olan dəniz
körfəz lərinin, göllərin məhv olmasından
əmələ gələn çöküntülər qalit mineralı adlanır.
Qalit rəngsiz, ağ, bozumtul (gil hissə ciklə -
rinin hesabına), çəhrayı və qırmızı (dəmir
(III) oksidin hesabına), yaşıl, mavi və göy
olur. Yer qabığının radioaktiv şüalanması
Daşduz haqqında
bilmədiklərimiz
70
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
nəticəsində daş duzun göy və ona yaxın
rəng çalarları yaranır. Natrium atomları
kristallik qəfəsdə diametri 1–5 nm olan NaCl,
sarı-narıncı nahiyədə isə işığı udan kolloid
hissəciklərini yaradır. Duz yataqları qədim və
müasir olmaqla fərqlənir. Qədim duz yataq -
ları özündə intensiv buxarlanma nəticəsində
qədim göllərin, körfəzlərin çöküntülərini əks
etdirir. Belə daşduz gümbəz, təbəqə, çö kün -
tü süxurları şəklində olur. Belə süxurlar böyük
sahəni əhatə edir (10km
2
-lərlə). Müasir
yataqlar
isə göllərin, körfəzlərin suyunun
buxarlanması nəticəsində yaranır. Böyük duz
yataqları Rusiyanın Solikam-Bereznya kov,
Orenburq, İrkutsk vilayətində, Yakutiya da dır.
Müasir yataqlara Qərbi Sibir və Xə zər yanı
ovalıqda yerləşən Baskunçak gölü aiddir.
Daşduz yataqları ABŞ, Almaniya, İngiltərə,
Ukraynada, o cümlədən Azərbay canda möv -
cuddur.
Azərbaycanın Naxçıvan ərazisi də duz
yataqları ilə zəngindir.
Duzdağ, Nehrəm və Şəkərabad-
Qoşadizə daş duz yataqları.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının daş -
duz yataqları Babək rayonunun ərazi sində,
Naxçıvan şəhərinin yaxınlığında yerləşir.
Hazırda üç daşduz yatağı mövcuddur: Duz -
dağ, Nehrəm və Şəkərabad-Qoşadizə. Duz -
dağ yatağı iki sahəyə ayrılır: Naxçıvan
sa həsi (uzunluğu 2,2 km, eni 1,6 km, sahəsi
3,5 kv.km) və ondan 4,5 km şimal-qəbdə
yerləşən Sust sahəsi (uzunluğu 1,3 km, 0,9
km, sahəsi 1,2 kv. km).
Naxçıvan sahəsi. Naxçıvan şəhərindən
12 km şimal qərbdə yerləşir. Yataq 6 laydan
ibarətdir. Aşağıda I və II duz layları üzrə
kimyəvi analizin orta nəticələri verilir.
Sust sahəsi. Naxçıvan şəhərindən 20 km
şimal-şərqdə, Sust kəndindən isə 3 km
şərqdə yerləşir. Yatağın geoloji quruluşunda
Miosen, Dördüncü və Müasir dövrün kom-
pleks süxurları iştirak edir. Naxçıvan daşduz
sahəsi də həmin kompleksdə yerləşir. Sust
sahəsinin daşduzu mikroskopik cəhətdən
Naxçıvan sahəsinin daş duzundan heç nə ilə
fərqlənmir. Həll olmayan qalıqların miqda rın -
dan asılı olaraq daşduz, adətən, ağ, ağımtıl-
boz rəngdədir. Aşağıda Sust sahəsi üzrə duzun
kimyəvi tərkibi verilir.
Nehrəm daşduz yatağı. Yataq Babək
rayonunun Nehrəm kəndi ətrafında, Naxçı -
van şəhərindən 10 km cənub-şərqdə yerləşir.
Yataq mütləq hündürlüyü 800–850 m olan
alçaq təpəli-düzənlik ərazidədir.