Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

SOVYET TARİH YAZIMI VE
106
rini göz önünde bulundurmaksızın ısrarlı bir şekilde bir takım reform-
ları hayata geçirmeye başladı. XIX. yy. başlarına kadar Kazak toprakla-
rı Rusya’ya sadece sözde tabi durumda idi, hatta Büyük Jüz
177
 ve Orta 
Jüz’ün bazı bölgeleri Kokand ve Hive Hanlıkları egemenliği altında 
bulunuyordu. Yani, E. Bekmakhanov’a göre Çarlık Rusya, sözü edilen 
reformları bu meseleyi çözmek ve Kazak devletinin bağımsızlığını or-
tadan kaldırmak için gerçekleştirmişti. Bunun için genel olarak üç yön-
de tedbirler alındı: 1. Sınırlara muhafız kuvvetleriyle güçlendirilmiş 
kaleler inşa edildi ve yakınlarına da Kozak yerleşkeleri
178
 kuruldu. 2. 
Çarlık Rusya’nın yönetim reformlarının gerçekleştirmek maksadıyla 
vilayetler
179
 (okrug) ve vilayet divanları
180
 kuruldu, daha sonra menzil 
sistemi
181
 yürürlüğe sokuldu. Böylece Kazak Türklerinin siyasi yetkileri 
kısıtlanmış oldu. 3. Kazak topraklarının sistematik ve toplu şekilde 
ellerinden alınması, vergi sisteminin getirilmesi, devlet tekelciliğinin 
yürürlüğe girmesi (örneğin balık avlama, ağaç kesme v.s.) Bu Tüzüğün 
başlıca maksadının Kazak topraklarında Hanlık yönetim sistemini ortadan 
kaldırmak ve Kazak topraklarının tamamını Çarlık Rusya egemenliği 
dığına karar kılmıştır.
177 Büyük Cüz, XVIII-XIX.yy. Yedisu bölgesinde yaşayan boylar konfederasyonudur. Büyük 
Cüz Kazaklarının kışlık meskenleri Balkaş Göülünün güneyi, Moyunkum, İli, Çu ve Talas 
Nehirleri vadileri ise, yaylaları Jungar ve İli Aladağları ve Tanrı Dağlarının etekleri idi. Büyük 
Cüz’ün boyları ve coğrafi konumu hakkında bilgiler A. Levşin, A.İ. Tevkelev, Ş. Valihanov, N. 
Aristov, V.V. Vostrov, V.V. Radlov gibi araştırmacıların çalışmalarında bulunmaktadır. 
178 Çarlık Rusya’nın işgali sırasında Kazakistan’ın tüm arazisi batıdan doğuya kadar aske-
ri kaleler, garnizonlar ve karakollar zinciriyle donatılmıştı. Bu istihkam hattı üzerindeki Kozak 
yerleşkeleri bir-birlerinden ortalama 9,2 veya 16,2 verst aralıklarla yerleştirilmiştir. Kozak yer-
leşkeleri ve köyleri sadece Rusya ile sınır boylarında değil Kazak bozkırlarının iç bölgelerinde 
de yapılıyordu. Karakollar ve yerleşkeler için yer seçimi Çarlık Rusya’nın stratejik hedeflerine 
göre belirleniyordu. Bu istihkam hattı, Kozak köylerinin kurulmaları ve çoğalmalarının başlan-
gıcı oldu. Kaynaklara göre, yerleşkeler 40 veya daha fazla haneden oluşuyordu. Bozkırdaki 
Kozak yerleşkeleri ise daha kalabalık idiler. XIX. yy. 60’lı yıllarında askeri-Kozak kolonizasyon-
larının yerini Rus köylü yerleşimcileri aldı. 
179 Rusçada “okrug” kelimesi ile verilen vilâyet genelde Rusya imparatorluğunun idari birime 
verilen isimdir. 
180 Rusçada “Okrujnoy Prikaz” diye verlien bu kurum vilayetin idaresini yürütüyordu. Divanın 
vazifesi, vilayet nufüsunun güvenliğini sağlamak, yagmalar ve at hırsızlığını ortadan kaldır-
mak, eğitim ve sağlık işlerini yönetmek, ahalinin Çarlık hükümete itaatini sağlamak, dini me-
seleleri idare etmek, vergi toplamak ve kervanların güvenliğini sağlamak idi. 
181 İdari yönetim birimi olarak menzil sistemi, Kazak bozkırlarına komşu sınır yerleşkeleri bulu-
nan ve XIX. yy. 20’li yıllarından itibaren menzillere taksim edilen Orınbor Kozak ordusundan 
örnek alınmıştır. Reformculara göre, menzil sistemi Küçük Cüz’ün Rus yönetim sistemine da-
hil olmasını ve halktan vergi toplanmasını kolaylaştırması gerekiyordu. Yu.Lysenko, M. V. Ku-
likova., Sistema Mestnogo Samoupravleniya v Kazahskoy Stepi: İdeologiya Reform i Prob-
lemy Realizatsii (konets XVIII seredina XIX v., s. 183 // BBK 63.3 (2)5

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
107
altına almak olduğu besbelliydi. Reformları hayata geçirmek için askeri 
güç kullanmakla beraber, Kazak toplumun ileri gelenleriyle işbirliği 
yapma taktiği de kullanıldı. Bunun için, Çarlık Rusya, Sultanlar ve 
Biylerin
182
 imtiyazlarını tanımak suretiyle onların kışlak ve yayla arazi-
lerini kendi mülkleri statüsünde kullanmalarına izin verdi. Örneğin, Bökey 
Hanlığında
183
 Kazak toplumun ileri gelenlerine dağıtılan toprakları şöy-
leydi: Jangir Han’ın 400000 desyatina,
184
 Musagali ve Şingali Ormanov-
lar’ın 700000 desyatina, Karavulhoca Babacanov’un 390000 desyati-
na, Mendigerey’in 400000, Şöke Nuralıhanov’un 170000, Balkı Kuday-
bergenov’un 300000, Begalı Sultan’ın 200000 desyatina arazileri 
vardı ve 1830-1845 yılların arasında Han ve akrabaları İdil-Ural Nehir-
leri arasında 151117 bin desyatina toprağı işgal etmişlerdir.
185
 Daha önce 
toplumun ortak kullandığı araziler böylece özel mülklere dönüştürüldü, 
bu da hayvancılıkla geçimini sağlayan göçebe toplumun dağılmasını 
hızlandıran faktörlerlerden biri oldu. Bununla birlikte Çarlık Rusya ken-
di idari sistemine ilk başta Sultanlar ve Biyleri de dâhil ederek, vilayet 
ve nahiye yönetimlerini onlara bırakarak vergilerden muaf tuttular. 
Örneğin, 17 Şubat 1832’de Sibirya kolordusu komutanı tümgeneral Bro-
nevskiy’nin sınır idaresine “Kökşedağ vilayeti sultanı Ablay Gabbasov 
ile Karkaralı vilayeti sultanı Tursun Cengizov bir ömür boyu 1000 at, 
1000 öküz ve 1000 koyundan alınması gereken “yasak” vergisinden muaf 
tutulsunlar ve bu karar onların birinci dereceden akrabaları için de ge-
çerli sayılsın
.”
186
 şeklinde yazdığı mektup bunu açıkça göstermektedir. 
182 Biyler, Kazak toplumunda devlet idaresinde davaları çözen, hukuki meseleleri yürüten, 
yeri geldiğinde elçilik görevi de yapan kimselerdir. 
183 Çarlık Rusya’nın Kazakistan’daki sömürgecilik politikası neticesinde ortaya çıkan idari 
bölgedir. 1771’den sonra Kalmukların geri çekilmesinden sonra İtil-Yayık Nehirleri arasındaki 
arazi boş kalmıştı. Ebülhayır Han’ın torunu olan (Nuralı Han’ın oğlu) Bökey, 1801’de Çarlık 
Rusya’dan bu bölgeye kendi halkıyla yerleşmek için izin istedi. Bundan önce Çarlık Rusya, 
Küçük Cüz boylarına Yayık Nehrinin sağ tarafına geçmesine izin vermiyordu. Böylece 1801’de 
Bökey Ordası veya İç Orda olarak bilinen hanlık kuruldu ve ilk hanı olarak da Bökey seçildi. 
Hanlığın merkezi Orda şehri 1826’da inşa edildi. Bu Rusya’nın hanlık yönetimi zayıflatma po-
litikası için uygun zemin hazırlamıştı. Çünkü Küçük Cüz’ün zaten bir hanı vardı. (Şergazı Han). 
Küçük Cüz’de birbirinden bağımsız iki hanın olması daha sonra birçok sorunları da berabe-
rinde getirmişti. Bökey Hanlığının nüfusu 1825’te 50000’den fazla idi. Bökey Han öldükten 
sonra oğlunun yaşı küçük olmasından dolayı hanlığı kardeşi Şıgay Han yönetti. 1823’te han 
tahtına Bökey’in oğlu Jangir oturdu. 1845’te Jangir Han öldükten sonra Rusya bir daha han 
atanmasına izin vermedi.
184 1 desyatina yaklaşık olarak 2,5 dönüm etmektedir. 
185 S.Mukanov., Kazak Adebiyetinin Tarihi //Kazaktın XVIII-XIX gasırdagı adebiyetinin tarihi-
nan oçerkter, Almatı, 1942. s.63
186 İz Perepiski Hana Sredney Kirgizskoy Ordy Bukeya i Ego Potomkov // Zapisnaya Knij-
ka Semipalatinskoy Gubernii, vyp. IV.s. 13 // Kazahstan 20-40 gody XIX.veka, Almatı,1992 

---