Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

SOVYET TARİH YAZIMI VE
108
Sultanlar ve Biyler yargı vazifelerini de üstlenmişlerdi. Çarlık Rusya’nın 
Kazak toplumunu bu şekilde içten birbirine düşürmesi oldukça işlerine 
yaradı. Toprakları elinden alınan halk sık sık Sultanlar ve Biylerin ara-
zilerine tecavüz girişimlerinde bulundukları zaman Rus hükümeti haksız 
olarak Sultanların tarafını tutarak, toplum içindeki çatışmaları daha da 
körüklüyordu. 1822’deki Tüzük’e göre Orta Cüz toprakları dış vilayetle-
re bölündü. Vilayetlerin yönetimi iki Rus, iki Kazak yardımcısı olan Ağa 
Sultanlara
187
 verildi. Ağa Sultanlar 3 sene için diğer sultanlar tarafından 
seçiliyordu ve Çarlık Rusya ordusunun binbaşı unvanına sahip oluyor-
du. Vilayetler 15-20 nahiyeden (bolıs) oluşmaktaydı ve bunların yöne-
timlerinde de Bolıs Starşinleri diye adlandırılan Sultanlar veya Biyler 
bulunmaktaydı. Bolısların yönetimindeki Sultanlar, Çarlık Rusya’nın 12. 
dereceden memuru statüsünde idiler. Bolıslar, 10-12 köyden (avul) 
oluşmaktaydı ve her avulda da 50-70 hane bulunmaktaydı. Avul da 
Starşin olarak adlandırılan Biyler tarafından idare ediliyordu. Bundan 
görüldüğü üzere Kazak toplumunda yönetim sistemi Çarlık hükümetin 
belirlediği düzene sokulmuştu. İdareciler Rus hükümeti tarafından maaş 
ve unvanlar alan birer memurlara dönüşmüştü. “Ağa Sultan unvanını 
Kırgızlar’ın gözünde daha çekici ve faydalı göstermek maksadıyla”
188
 Ağa 
Sultanlara aylık 100 gümüş ruble, yılda bir kere yaklaşık 60 çuval (990 
kg) çavdar unu verilmesine karar kılınmıştı. Ağa Sultanların idaresinde 
200 Kozak askeri bulunuyordu, bu da Sultanların özgür hareket etme-
sine engel oluyordu. Kazak geleneklerine uygun olarak ve yeni sisteme 
alıştırmak maksadıyla Ağa Sultanlar da eskiden Han seçimlerinde ol-
duğu gibi beyaz keçenin üzerine oturtturmak suretiyle ilan ediliyordu. 
1822-1838 yılları arasında Orta Cüz’ün topraklarında Karkaralı, Kökşedağ, 
Ayagöz, Akmola, Bayanavul, Üçbulak ve Aman-Karagay gibi 7 vilâyet, 
98 nahiye ve 1042 köy kuruldu. Vilâyetlerin sayısı XIX. yy. ortalarında 
baskısı, s.121.
187 
Ağa Sultanlar, Vilayet divanını yönetiyordu ve ilk başta sadece Cengiz Han soyundan 
gelen Sultanlar arasından seçiliyordu. 
1824’te ilk olarak eskiden Bökey Han’ın yönetimindeki 
Karkaralı vilayetinin Ağa Sultanı olarak Tursun Cengizov tayin edildi. Daha önve Uali (Veli) 
Han’ın yönetimindeki Kökşedağ vilayetinin Ağa sultanı ise Gubaydulla Valihanov idi. bunların 
dışında Kazakistan tarihinde Cengiz Valihanov (Kusmurun vilayeti), Tezek Töre (Büyük Cüz), 
Musa Şormanov (Bayanavul vilayeti) gibi Kazak tarihinde adı sıkça duyulan Ağa Sultanlar 
olmuştur. Çarlık Rusya hükümeti 3 sene hizmet ettikten sonra Ağa Sultanlar’a binbaşı unvanı, 
sıradan halktan çıkan Sultanlar’a teğmen unvanı takdim ediliyordu. 1854’te I. Nikolay Çar’ın 
kararnamesiyle Aga Sultan makamı kaldırıldı. (Kazak Ansiklopedisi, red. B. Jakıp., Almatı, 
2011, s. 880; Sayasi Tüsündirme Sözdük., Almatı, 2007) Yolsuzluk yapan, halkı soyup soğa-
na çeviren bazı Ağa Sultanlar Kazak sözlü edebiyatına da konu olmuştur.
188 İstor.Arhiv KSSR, font.345, opis 1., d.215, 13 Ocak 1824’teki Asya Komitesinin kararname-
sinden // E. Bekmakhanov, Kazahstan 20-40 gody XIX.veka, Almatı,1992 baskısı, s. 121. 

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
109
10’a kadar yükseldi.
189
 Bu vilâyetlerin içinde yaşayan Kazak boyları 
vilâyet sınırları dışına çıkamıyorlardı ve eskiden göçkon ettiği yerleri 
kullanmıyorlardı. Bu da eskiden bir arada yaşayan Kazak boylarının 
yavaş yavaş dağılmasına ve birbirleriyle karışmalarına sebebiyet verdi. 
Vilayet divanlarının görevi güvenliği sağlamak, hırsızlık, barımta
190
 ve 
hükümete karşı gelmeleri engellemek, kervanların güvenliğini tesis et-
mek ve ahaliden Yasak vergisi
191
 toplamak, halkın eğitimiyle ilgilenmek 
ve dini sorunları çözmekti. Görünürde çözümler getirmesi gereken reform 
aslında Kazak toplumunda daha çok problemler doğuruyordu. Yasak 
vergisi toplamayı elinde bulunduran vilayet ve nahiye yöneticileri akıl 
almaz yöntemlerle halkı soyup soğana çeviriyorlardı. Bu da göçebelerin 
tepkisine neden olduğu gibi bazen ölümlü olaylarla son buluyordu. S. 
N. Sevastyanov’un yazdığı gibi “Çarlık hükümetin desteğine rağmen 
Sultanların halkın arasında saygınlığı yoktu. Serkeş Kırgızlar Sultanlara 
hürmet göstermediği gibi bazen A. Janturin olayında olduğu gibi 
öldürdürüyorlardı”
192
. Zamanla Rus hükümeti Ağa Sultan veya Pravitel 
Sultanlar olarak sıradan halktan çıkan yetenekli kimseleri, hatta Rus 
subayları bile tayin etmeye başladılar. Örneğin, XIX. yy. 20-30’lı yılla-
rında Orta Cüz’ün 6 vilayetinde Ağa Sultan olarak görev yapan 87 ki-
şinin sadece 43’i Cengiz soyundan gelmekteydi. XIX. yy. ortasında ise 
189 Yu.Lysenko, M.V.Kulikova., Sistema Mestnogo Samoupravleniya v Kazahskoy Stepi: 
İdeologiya Reform i Problemy Realizatsii (konets XVIII seredina XIX v., s.185 // BBK 63.3 (2) 
5.
190 Barımta, Türk göçebelerinin intikam almak ve hasımlarının verdiği zararı telafi etmek için 
yaptıkları at hırsızlığı. Bunu göçebe Kazak toplumunun hukuki geleneklerinden biri olarak 
görmek mümkündür. Bu mesele araştırmacılarının da hep ilgisini çekmiştir. Çünkü, bu sıradan 
at hırsızlığı değildir, hasımlarıyla hesaplaşmanın bir yoludur. K.O Baycanova bunu “askeri ga-
nimetin bir türü” olarak görmektedir. (K.O.Baycanova., Kazak adet-gurup ququgu boyunşa 
menşik ququguna iye bolu jane toqtalu adisteri // Drevniy Mir Prava Kazahov. Almatı, 2004. 
c.2.) Orınbor eyâleti valisi Volkonskiy, 1906’da Rusya Dış İşleri Bakanlığına verdiği raporda: 
“Kazak köyleri ve sınır boylarında barımtayı Kazak Sultanları ve Starşinlerinin kendileri ograni-
ze ediyorlar” diye yazmıştır. (S.L.Fuks., Barymta // Uçeniye Zapiski Harkovskogo Yuridiçesko-
go İnstituta. Harkov, 1948, vyp.3, s. 131-170.) 
191 Yasak, Moğol ve Türk göçebe kavimlerinde hayvanlar, kürkler veya başka değerli eşyalar 
ile ödenen vergi türüdür. Bu kelime Rusçaya Çarlık Rusya’nın Sibirya’yı işgal ettiği dönemler-
de girmiştir.1822’deki Tüzük’e göre Orta Cüz Kazakları her 100 hayvandan 1 tane olmak üzere 
“yasak vergisi” ödemek zorundaydı.
192 İstor.Arhiv.Kazahskoy SSR., font. 4, opis.1, d.2939, l.5.1847 // E. Bekmakhanov., Kazahs-
tan 20-40 gody XIX. veka, Almatı, 1992 baskısı, s. 122.

---