Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

SOVYET TARİH YAZIMI VE
110
nahiye sultanlarının sadece 11’i aksüyeklerden
193
 idi, karalardan
194
 Sultan 
tayin edilenlerin sayısı ise 62 idi
195
. Bu da Kazak toplumundaki sosyal 
tabakayı değişmesine sebep olmuştur. Orta Cüz’deki reformlardan ce-
saret alan Çarlık Rusya aynısını Küçük Cüz’de de hayata geçirmek için 
kolları sıvadı. 1822’de Orınbor eyaleti valisi P. K. Essen, “Orınbor Kır-
gızları hakkında Tüzük” hazırlayıp hükümete önerdi ve öneri Çar Alek-
sandr tarafından 1824’te onaylandı. Bu sırada Küçük Cüz’ün hanı olan 
Şergazı Han Orınbor’a çağırıldı ve ömür boyu maaş bağlanarak, Hanlık-
tan vazgeçmesi sağlandı. Küçük Cüz’de bu sırada ikinci bir bağımsız 
Bökey Hanlığı bulunuyordu. Bu ikibaşlılık da Rusya’nın planlarına göre 
yapılmıştı. V. F. Şahmatov’un doğru tespit ettiği gibi, Küçük Cüz Kazak-
larında 1812’den itibaren iki hanın olması O. A. İgelstrom’un Han yöne-
timini zayıflatmanın, hatta tamamıyla ortadan kaldırmanın akıllıca 
olacağı konusundaki önerisinin hayata geçirilmesi demekti.
196
 1845’te 
Bökey veya İç Orda’nın son hanı Jangir’in vefatından sonra Küçük Cüz’de 
de han yönetimi tamamıyla ortadan kalktı. Reformlar Küçük Cüz’de 
biraz farklı şekilde hayata geçirildi. Eğer Orta Cüz’de göstermelik olsa 
da Sultanlar seçilerek görevlendiriliyorsa Küçük Cüz’de onlar eyalet 
valisi tarafından atanıyordu. Küçük Cüz, üç tane dış Oral ötesi vilayet-
lere (Batı, Doğu ve Orta) bölündü ve yönetim Sultan Pravitellere veril-
di. Sultan Pravitellerin ordugâhı Kozak yerleşkelerinin içinde bulunu-
yordu, bu da Çarlık hükümetin onları daha sıkı gözetim altında tutma-
sına imkan sağlıyordu. 1831’e kadar resmi belgelerde Küçük Cüz iki: 
sınır boyu ve bozkır vilayetleri olarak ikiye bölünüyordu. 1831’de sınır-
boyu vilayetlerde menziller kuruldu ve bunun sayısı XIX. yy. 54’e kadar 
çıktı. Menzil yöneticileri halktan hane vergisi
197
 toplamakla beraber 
193 Kazakçada “aksüyek” (birebir tercümesi: beyaz kemik) Kazak toplumunun aristokrat ke-
simi için söylenen bir terimdir. Aksüyekler sınıfına Cengiz Han soyundan gelen Töre boyu ve 
Hz.Muhammed’in soyundan geldiği iddaa edilen Hocalar boyu girmektedir. Kazak Hanları 
sadece Cengiz soyundan gelenler içinden seçiliyordu. Hocalar ise ruhban sınıfı idi. Aksüyek-
ler, halkın eğitimli kesimi olduğundan dolayı toplumun yönetimini elinde tutuyorlardı ve belli 
bir imtiyazlara sahiptiler. Eski zamanlarda bu sınıfın temsilcileri Kazakların diğer boylarıyla kız 
alıp vermiyorlardı. Bu durum Kazakistan’ın Çarlık Rusya’ya dahil olmasından sonra değişme-
ye başladı. 
194 Aksüyekler sınıfına girmeyen sıradan Kazak boylarıdır. 
195 Kazakistan Merkez Arşivi, font. 345,opis.1, d. 707.
196 V.F. Şahmatov., Vnutrennaya Orda i Vosstaniye İsataya Taymanova, Alma-ata. 1947, 
s. 4.
197 Rusçası “kibitoçnaya podat” (çadır vergisi) olarak verilen bu vergi Çarlık Rusya’nın boz-
kır vilayetlerinin göçebelerinden aldığı vergidir. Çadırların sayımı her üç senede yürütülüyor-
du. Hane vergisi ilk defa 1824’te Orınbor eyaleti Kazaklarından alınmaya başladı. 1868’den 
sonra “yasak vergisi” yerine Akmola, Semey, Yedisu, Oral ve Torgay vilayetleri Kazaklarından 
da alınmaya başladı. (M. A. Miropiyev., O Polojenii Russkih İnorodtsev., S-Peterburg,1901. s. 

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
111
Sınır Komisyonu ve Sultan Pravitellere halk arasındaki her türlü hoş-
nutsuzluğu ihbar etmek zorundaydı. Daha sonra 1844’te yürürlüğe giren 
“Orınbor Kırgıları hakkında Fıkra”ya göre genel yönetim Orınbor Sınır 
komisyonuna verildi. Komisyonda başkan, 4 danışman, 4 Kazak üye, 
özel görevler için bir memur, doktor ve veteriner vardı. Yeni kararname-
ye’ye göre Biyler mahkemesi artık küçük davalara bakıyordu ve diğer-
leri ile Rus askeri mahkemesi ilgileniyordu. Kazak Türklerinin siyasi 
bağımsızlığı yok edilirken planlı şekilde Orta Cüz ve Küçük Cüz’ün en 
verimli toprakları işgal edilerek buralara Kozaklar yerleştirilmekteydi. 
Askeri topograf Kakulin’in hesaplamalarına göre sadece 1839’da Kozak-
lara Öskemen’den Ombı’ye kadar İrtiş Nehri kıyısından 15 000 km² 
arazi tahsis edilmişti. Görgü şahidinin anlattıklarına göre, “İrtiş kıyısı 
boyunca 10 verst
198
 arazi Kozaklara verilmiştir ve göçebe Kazaklar suyu 
yaklaşamıyorlardı. Ne su içebiliyorlardı, ne de balık avlayabiliyorlardı”.
199
 
Vergilerin ağırlığı, verimli otlakların ellerinden alınması, Çarlık Rusya 
hükümetiyle işbirliği yapan yerli yöneticilerin yolsuzlukları, Kazak gö-
çebelerini daha da fakirleştirmekteydi. Böylece daha önce Kazak top-
lumunda olmayan “ekinci, yurtsuz, gariban” gibi yeni sınıflar ortaya 
çıkmaya başlamıştı. Otlakları olmadığı için hayvanlarını da kaybeden 
yoksul Kazaklar karın tokluğuna sınır yerleşkelerinde Kozaklar ve Rus 
köylülerine hizmet etmeye başlıyorlardı. İ. Zavalişin, zengin Kazakların 
Avrupa kültürüne alışmaya başladığını, ancak yine de onların tarımcı-
lığa bakışının farklı olduğunu bildirmekler beraber “Ekinci” onlarda 
toplumun en aşağı sınıfı için kullanılan küçümseyici kelimedir ve sade-
ce çaresiz yoksulluk Kırgızları tarımcılık ile uğraşmaya mecbur edi-
yor”-diye yazmıştır.
200
 Topraklarının kaybedilmesi dışında vergilerin 
aşırı derecede yükselmesi de toplumu fakirleştirerek, yerleşik hayata 
geçmeye zorlayan unsurlardan idi. Orınbor Sınır Komisyonun verilerine 
göre 1850’de baygusların sayısı Küçük Cüz’de 21 000, Orta Jüzde 3000, 
Büyük Cüz’de 2743 adam idi. Çarlık hükümet, işletmelere ucuz işgücü 
temin etmek için jataklar ve bayguşların tuz, maden işletmelerinde 
çalışmalarına izin veriyordu. Yoksul Kazaklar çaresizlikten çocuklarını 
bile satmaya başlamışlardı. 1809’da yürürlüğe giren kararnameye göre 
Kazak çocuklarını satın almak için artık asil sınıftan olmayanlara da izin 
verildi. XIX. yy başlarında bir tek Guriyev şehrinde bir ay içinde 100 
404-405.)
198 Versta, eski Rus uzunluk ölçüm birimidir, 1 versta = 1,06 km. 
199 V. Kostyurin., Po Zapadnoy Sibiri, Omsk-Semipalatinsk, “Novoye Vremya”, 1839, no. 
2291.// E. Bekmakhanov., Kazahstan 20-40 gody XIX.veka, Almatı,1992 baskısı, s. 127.
200 İ. Zavalişin., Opisaniye Zapadnoy Sibiri , III.cilt, Sibirsko-Kirgizskaya Step, Moskova, 1867, 
s. 53. 

---