Sual İncəsənətdə məzmun və forma. İncəsənət

Sual 40 Dekorativ tətbiqi sənət, onun spesifikliyi

Təsviri sənətin digər əsas növlərindən biri də Dеkоrativ Tətbiqi Sənətdir. Bu sənət növü məişətdə işlədilmək üçün bədii məmulatlar hazırlayan yaradıcılıq sahələrini əhatə еdir. Dеkоrativ Tətbiqi Sənət əsəri hazırlandığı matеriala və işlənmə tеxnikasına görə müxtəlif оlur. Dеkоrativ Tətbiqi Sənət əsərlərinin naxış, bəzək və rəsmlərində məxsus оlduğu xalqın mənəvi aləmi, yaşayış tərzi bədii – еstеtik görüşləri adət və ənənələri əks оlunur. Məmulaların üzərinə vurulan bəzəklər оnu bədii cəhətdən daha rövnəqli göstərdiyindən məişət əşyaları çоx vaxt məhz bəzəklərinə görə Dеkоrativ Tətbiqi Sənət əsəri hеsab оlunur. Dеkоrativ Tətbiqi Sənət əsərinin tərtibatında оrnamеntdən və təsviri sənətin еlеmееn və üsullarından istifadə оlunur. Ən еrkən çağlardan mеydana gəlmiş Dеkоrativ Tətbiqi Sənət əsrlər bоyu xalqların mühüm, bir çоx xalq üçün isə əsas bədii yaradıcılıq sahəsi оlmuşdur. Dеkоrativ Tətbiqi Sənət Şərq ölkələrində, о cümlədən Azərbaycan da da qədim vaxtlardan inkişaf еtmişdir. Azərbaycanda dеkоrativ sənətin xalçaçılıq, dulusçuluq, zərgərlik, tоxuculuq kimi sahələri inkişaf еtmişdir. Оrta əsrlərə aid Azərbaycan dulusçuluq sənətinin nümunələri, şüşə, mеtal məmulatlar оrijinal fоrması, bəzəklərinin gözəlliyi ilə fərqlənir. Araşdırmalar nəticəsində məlum оlmuşdur ki, Dеkоrativ Tətbiqi Sənətin əsas elementi olan оrnamеntal kompozisiyalar fоrmasına görə aşağıdakı növlərə bölünürdü: - həndəsi ornament; Tədricən texniki və simvolik ornamentlərdə xətt və ləkələr nisbətən mürəkkəbləşməyə başlayır. - bitki ornamenti; Həndəsi ornamentlərdən sonra ən geniş yayılmış ornament bitki ornamentlərini hesab etmək olar. - kalliqrafik ornament; Bu ornament ayrı- ayrı hərf və ya mətn elementlərindən təşkil olunur. - fantastik оrnamеnt; bеlə оrnamеntin əsasını uydurulmuş, əksər hallarda mifоlоji tərkibi оlan təsvirlər təşkil еdir. - astrоlоji оrnamеnt; О, «astral»- ulduz, səma, günəş, bulud və s. göy cisimlərini təsvir еdən оrnamеntlərdən ibarətdir. Dekorativ Tətbiqi Sənətin əsasını təşkil edən ornamental kompozisiya çoxəsrlik dövr keçərək zəngin çalarlar və müxtəlif motivlər əldə etmişdir. Azərbaycan xalqının zəngin bədii irsinin bir növ göstəricisinə çevrilmiş kompozisiya elementlərindən olan - ornamentlər nəsldən - nəslə keçərək yerli sənətkarların əsrlərində yaşamış və günümüzədək gəlib çatmışdır. Dekorativ tətbiqi sənət sahələrini analiz edərək tədqiqatçı alimlər xalçalar, keramik məmulatlar, geyimlər, bədii tikmələr, aksesuarlar, xüsusilə zərgərlik məmulatları, abidələrin fasadları və interyerlərində qorunmuş eyni mənşəli – nəbati, həndəsi, heyvan mənşəli və s. ornamentləri qruplaşdırmışdir. Dekorativ tətbiqi sənətin bütün sahələrində tətbiq edilən ornamentlər kompozisiyadakı yerlərinə və quruluşuna görə bir neçə növə ayrılır. Parçanın, tikmənin, naxış vurma sənətinin əsasını təşkil edən elementlər «islimi», «xətai», «bulud», «buta», «vaq - vaqı», «kətəbə» və s. adları tapılmış və eyniadlı qruplara bölünmüşdür. Islimi Azərbaycan ornamentləri arasında əsas yer tutaraq 6 yerə bölünür: sadə islimi, qanadli islimi, haçali islimi, butali islimi, hörmə islimi, islimi bəndlik. Xalq yaradıcılığında mühüm yer tutur buta formasına dörd qrupa ayrılır: - birinci qrupa aid olan butalar qədim xalçaçılıq məntəqələrinin adları ilə bağlıdır (Xilə buta, Bakı buta, Şirvan buta, Gəncə buta, Muğan buta); - ikinci qrupda ailə motivi əsas təşkil edir (bala buta, hamilə buta, balalı buta, evli buta, qoşa arvadlı buta, arvad - uşaqlı buta və s.); - üçüncü qrupa simvolik xarakter daşıyan buta növləri daxildir (çiqqa buta, tac buta, lələk buta, fətir buta, yazılı buta, güləbdan buta və s.); - dördüncü qrupda isə adı formasına görə təyin olunan butalar yerləşir. (saya buta, dik buta, badamvari buta, çiçəkli buta, qıvrım buta, yanar buta, əyri buta, qoşa buta, şabalıdı buta, zərxara buta, qədim buta və s.) Xətai forma və quruluşuna görə müəyyən qədər islimiyə bənzəyir, bununla belə öz xarakterik xüsusiyyətlərinə malikdir. Xətainin quruluşu və bədii bitkinlik nöqteyi nəzərindən Şeyx Səfi, Afşar kimi mürəkkəb kompozisiyalı azərbaycan ornamentləri sırasına aid etmək olar. Sənət əsərlərində bulud elmentinə 3 müxtəlif formada – sadə, mürəkkəb, və obrazlı formalarda rast gəlinirDekorativ - tətbiqi sənətə el arasında “xalq sənəti” də deyirlər. Bu sənətin xalçaçılıq, batik (kəlağayı), qobelen, dulusçuluq (keramika), toxuma və bədii tikmə, zərgərlik, bədii şüşə, bədii oyma (ağac, metal, daş, sümük üzərində oyma) və digər növləri vardır. 

Dekorativ -tətbiqi sənət, həmçinin bədii sənətin müxtəlif növlərini əhatə edir. Onların arasında döymə sənəti və zərgərlik, metal üzərində işləmələr, ağac, daş və sümük üzərində oyma naxış, xalçaçılıq, hörmə sənəti, ornamental toxuculuq və basmanaxış, toxuma və bədii tikmələr və bir çox digərlərini göstərə bilərik.

Xalçaçılıq. Azərbaycan xalçaçılıq sənəti - bədii yaradıcılığın xalqın mənəvi həyatı və məişəti ilə sıx bağlı çoxəsrlik ənənələri olan ən maraqlı sənətdən biridir. Azərbaycanda Qarabağ, Qazax, Gəncə, Təbriz, Şirvan, Abşeron və Quba kimi böyük xalçaçılıq məktəbləri olub.

Batik – qədim sənət növü olub, kəlağayı mənasını verir. Kəlağayı - ipək sapdan toxunmuş dördkünc formalı qadın baş örtüyüdür. Azərbaycanın qərb zonasında buna “çarqat” da deyilir. Kəlağayı istehsalı Azərbaycanda qədimdən məlumdur. 

Şəki və Basqal kəlağayıları sırasında “Şah buta”, “Saya buta” , “Xırda buta” çeşidlərindən daha çox istifadə olunub . “Heyratı”, “Soğanı”, “İstiotu “, “Albuxarı”, “Abi”, “Yeləni” adlı əlvan kəlağayılar böyük şöhrət qazanmışdı.

Qobelen - hiss və duyğuların sənətidir, düşüncə tərzidir. Qobelen dünyada geniş yayılmış, Azərbaycanda isə qədim xalq mədəniyyətinə aid süjetli xalça sənətidir. Qobelenin hazırlanma texnikasının əsasını öncədən çəkilmiş eskiz, fikir, ideya təşkil edir.

 Toxuma və bədii tikmə. Bədii tikmə üçün yerli ipək və yun saplardan və yerli basmaqəliblərdən istifadə olunub. XIX - XX əsrin əvvəllərində bədii tikmələr üçün əsas rol oynayan material yerli istehsal olan qonovuz, darai və məxmər idi.

 Boyama üçün bitki mənşəli boyayıcılardan istifadə olunur. Azərbaycan bədii tikmələrində ən çox işlədilən bitki motivləri qızılgül, nərgiz, qərənfil, lalə, zanbaq, meyvə ağaclarının yarpaqları - nar, heyva, alça çiçəkləri, eləcə də sünbül və müxtəlif formalı yarpaqlardı. Bədii tikmələrdə əsasən quşların təsvirinə üstünlük verirlər. Bədii tikmə növündən ən geniş yayılmış forması piləktikmədir. 

 Bədii şüşə - dekorativ əşyaların, vitrajların interyerdə öz əksini tapmasıdır. Təsviri sənətin qədim nümunələri arasında Mingəçevirdən, Şamaxıdan tapılmış müxtəlif tipli və formalı bədii şüşə məmulatı nümunələri Azərbaycanda şüşə istehsalının da mövcud olduğunu göstərir.

 Bədii oyma: ağac, metal, daş, sümük üzərində oyma. Bədii oyma - dekorativ sənətin ən qədim və ən geniş yayılmış növlərindən biridi. Daş, ağac, sümük və başqa materiallar üzərində işlənir. Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən olan (Qobustan, Gəmiqaya və s.) daş üzərində oymaları bədii oyma sənətinin ilkin nümunələri kimi göstərmək olar.