Şubay Cavad oğlu Nuruzadə
Yüklə 2,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
82
Hindistanın geoloji və iqlim xüsusiyyətləri ölkənin çox hissəsində suvarma işləri aparılmadan kənd təsərrüfatının in- kişafına imkan vermirdi. Suvarma şəbəkələrinin qayğısına qal maq mərkəzi hökumətin işi olsa da, hökumət bu zəruri funk siyanı yerinə yetirmirdi. Həmçinin zinət içərisində yaşa- yaraq gələcək faciəni dərk edə bilməyən məmurlar və saray intriqaları ilə məşğul olan hakim dairələr öz vəzifəsinə etinasız yanaşırdılar. Suvarma sistemlərinin dağılması qıtlığa, aclığa, kəndlilərin kütləvi surətdə müflisləşməsinə səbəb olurdu. Renta- verginin məbləği isə əksinə, artmaqda davam edirdi. Mərkəzi vilayətlərdə natural rentanın pul rentası ilə əvəz edilməsi əmtəə-pul münasibətlərinin kəndə soxulmasını sü- rətləndirdi. Bu da kəndlilərin və sənətkarların ticarət-sələmçi kapitalı tərəfindən əsarət altına alınmasına, icmanın dağılma- sına, torpaq üzərində dövlət-feodal mülkiyyətinin sarsılması- na səbəb oldu. Şərti feodal torpaq sahibliyi xüsusi feodal mül kiyyətinə çevrilirdi. Feodal istismarı artdıqca hakimiyyət nüfuzdan düşürdü. XVII əsrin axırı və XVIII əsrin əvvəllərində sinfi müba- ri zənin olduqca kəskinləşməsi kütləvi antifeodal hərəkatların- da öz ifadəsini tapdı. Maratxa kəndlilərinin 1674-cü ildə çıxı- şı 1630-1680-ci illərdə Şivacinin rəhbərliyi altında gedən mü- ba rizə nəticəsində müstəqil Maratxa dövləti yaradıldı. Şivaci, moğol hakimlərinə və iri cagirdarlara qarşı çıxan xırda və orta maratxa feodallarını təmsil edirdi. Siqxlərin 1
sının rəhbərliyi altında Pəncabda kəndli müharibəsi, habelə yoxsulla
rın mübarizəsi xüsusilə davamlı olaraq hakimiyyət qarşısında təkcə iqtisadi tələblər qoymaqla kifayətlənməyərək mübar izənin kütləviləşməsinə nail olmuşdular. Siqxlərin haqlı müba rizəsini təhlil edən naməlum müəllif yazmışdır ki, "Siqx lər çox ustalıqla xalqa azadlıq yolunu nişan verdilər". Bu dövrdə hakimiyyət xalq üsyanlarından qorxurdu, çünki x alq üsyanları feodal münasibətlərinin əsaslarını sarsı- dırdı. Böyük Moğollar sülaləsinin bu üsyanları yatırmaq sa- həsindəki müvəffəqiyyətsiz səyləri nəticəsində onun qüvvəsi tükənirdi və hakimiyyət xalq qarşısında nüfuzdan düşürdü.
1
dini cərəyanın tərəfdarları idilər. "Adi Qrantx" müqəddəs kitabı siqxizmin ən qədim ədəbi məxəzidir. 83
XVIII əsrin birinci yarısında Böyük Moğol dövlətinin iqtisadi tənəzzülü dərinləşdi və siyasi cəhətdən parçalanması tədricən genişləndi. Feodal rentasını yenidən bölüşdürmək üstündə hakim sinif içərisində mübarizə kəskinləşirdi. Ölkədə möv
cud iqtisadi böhran, xalqın ağır istismara məruz qalması siya
si böhran üçün zəmin hazırladı. Moğollar sülaləsinin zəifliyi, xalq üsyanlarını yatıra bilməməsi separatizm əhvali- ruhiy yəsində olan feodalların mərkəzi hakimiyyətin nəzarə- tin dən yaxa qurtarmaq səylərini qüvvətləndirirdi. Onlardan bəziləri bu məqsəd üçün kortəbii kəndli üsyanlarından isti- fadə edirdi. Moğolların ən iri əyalətlərinin canişinləri o cüm- lədən Heydərabad, Aud, Benqaliya və digər əyalətlərdə özlə- rini
tədricən müstəqil hökmdar elan etdirdilər. Bu yarımknyazlıq, yarımdövlətlərin hakimləri öz qon- şunlarının ərazisi hesabına varlanmağa çalışırdılar. Onlar öz qüvvələrini daxili feodal müharibələrinə və kəndli üsyanlarını yatırmağa istiqamətləndirsələr də nəticədə, daha güclü yadelli düşmənlər qarşısında aciz qalırdılar.
XVIII əsrin ikinci rübündə maratxaların dövləti Hindis- tan da ən böyük siyasi qüvvəyə çevrilmişdi. Geniş hərbi len torpaqlarına yiyələnmiş olan iri feodallar matarxa dövlətində hakim mövqe tuturdular. Onlar baş nazirin (peşvənin) ətrafın- da birləşirdilər. Peşvələr irsən keçən hakimlərə çevrilmişdi. Maratxa xalqının keçmişdə apardığı azadlıq müharibəsi, son- ralar marat xa feodal zadəganlarının işğalçı yürüşləri ilə əvəz olundu. Ma ratxa qoşunları Böyük Moğolların və onların müs- təqil olmuş canişinlərinin torpaqlarına soxulur, soyğunçuluq edir, var lanırdılar. Yəni, dövlət içərisində dövlət fəaliyyəti açıqca müşahidə edilirdi. XVIII əsrin 40-cı və 50-ci illərindəki müharibələr nəti- cəsində maratxlar Böyük Moğolların ərazisinin çox hissəsini işğal edib, öz məqsədlərinə nail olmaq ərəfəsində idilər. Ma- ratxa feodallarının ümumhindistan miqyasında hegemonlu- ğunu yaratmaq məqsədilə hərbi imkanlar artırılırdı və qısa müddətdə buna nail oldular. Eyni zamanda gözlənilmədən regionda hərbi-siyasi vəziy- yət dəyişdi və Nadir şahın Xabuşanda 1747-ci ildə öldürülməsi
84 nəticəsində elə həmin il, yəni, 1747-ci ildə müstəqil Əfqan dövləti yarandı. Əfqanıstanın hakim dairələri Hindistana qarşı dərhal bir sıra hərbi yürüşlərə başladılar. Nəticədə XVIII əs- rin 50- ci illərində əfqanlar Pəncabı, Dehliyə qədər olan yerlə- ri tutaraq əslində Böyük Moğolu hakimiyyətdən məhrum et- di lər. Belə bir şəraitdə Siqxlər əfqan işğalçılarına qarşı inadlı mü barizəyə başladı. Pəncabdan kənar yerlərdə əfqan qoşunla- rına qarşı duran başlıca qüvvə maratxalar idi. Hindistan uğ- runda əfqan-maratxa müharibəsi gedişində həlledici vuruşma 1761- ci il yanvarın 14-də Panipat düzənliyində baş verdi. Maratxalula r ağır məğlubiyyətə uğradılar. Onlar Malvanı Cam na və Qanq çayları ətrafındakı yerləri və Racputan üzə- rində hakimiyyəti itirdilər. Dəkəndə də onların mövqeyi zəif- lədi. Maratxa qoşunları ona görə məğlub oldu ki, sinfi ziddiy- yətlər və sülalələr arasında hakimlik uğrunda mübarizə nəti- cəsində hərbi intizamı pozulmuş maratxa dövləti daxilən zəif idi. Panipat vuruşması Moğollar imperiyasının süqutu və Hindistanın ayrı-ayrı xırda dövlətlərə parçalanması üçün Hin- dis
tan tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Böyük Moğol imperiyası qəti surətdə dağıldı. Zəifləmiş maratxa dövləti, ona vurulmuş zərbədən bir daha heç vaxt özünə gələ bilmədi. Lakin əfqan işğalçıları da əldə etdiyi qələbəni möhkəmlədə bilmədilər. Onlar XVIII əsrin 60-cı illərində Hindistana daha bir neçə yürüş təşkil etdi, lakin nəticə etibarilə Hindistanı tərk etməyə məcbur oldular. Əfqanıstana gedən əsas yollar üzərində yer- ləşən Pəncabda 1763-cü ildə üsyan baş verməsi də bu işdə mü hüm rol oynadı. Bununla yanaşı uzun müddət müşahidə aparan və Pani- pat vuruşmasının nəticəsini gözləyən ingilis müstəmləkəçiləri bundan dərhal istifadə etdilər. Döyüşən tərəfləri silahlandır- maqda daha da fəallaşdılar.
Moğollar dövlətinin daxilində mövcud olan qeyri-insani münasibətləri və dövlətin süqutunun səbəblərini araşdıran Mar
ks yazırdı: "Böyük moğolun qeyri-məhdud hakimiyyətini cani
şinləri devirmişdilər. Canişinlərin qüdrətini maratxalılar qırmışlar. Maratxaların hökmranlığına əsasən əfqanlar son qoy muşdular. Burada hamı-hamıya qarşı vuruşduğu bir za- man da qəfildən britaniyalı ortaya çıxdı və hamını itaətə gətirə Yüklə 2,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|