T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

adlandırılan ve onların dışındaki insanların Yura olarak ifade ettikleri ülkeye 20 
günlük yol mesafesi vardır”
310
. XI. yüzyılın büyük Türk bilgini Biruni “al-Kanun al-
Masudi Fi-l-haba Va-n-Nudjam” adlı eserinde Bulgar’dan (V)isu’ya kadar 20 
günlük mesafe olduğunu belirtmektedir
311
. Yine Biruni’nin ifadesine göre yedinci 
iklimin biraz uzağında  İsu, Varang, Yura ve çeşitli halklar yaşamaktaydı
312
. XII. 
yüzyıl yazarı Garnati’nin rivayeti ise şöyledir:  
                                                
 
“Bulgarların Visu olarak adlandırdıkları bir bölgeleri vardır bunlar Bulgarlara haraç 
ödemektedirler. Onunla Bulgar arasında 1 aylık yol mesafesi vardır. Aru olarak adlandırılan 
bir bölge daha vardır. Visu’nun ardında Mraka Denizi’nde bir bölge daha vardır Yura adıyla 
bilinmektedir”
313
.  
 
XIV. yüzyıl seyyahı  İbn Batuta ise Bulgar ile Karanlıklar diyarının 
birbirinden uzaklığının 40 gün olduğunu belirtmiştir
314
. Kaynaklardaki Bulgar’dan 
kuzey halklarına kadar olan mesafe konusunda 20 gün ile 3 ay arasında değişen 
farklı haberlerin sebebi bazısının donmuş suyolu aracılığıyla tutan mesafeyi 
bazısının da kızaklarla hayvanların çektiği şekilde gidilen kara yolu mesafesini ifade 
etmesinden kaynaklanmaktadır
315
.  
Yazılı kaynakların ifadelerinden İtil Bulgarlarının kuzeyinde üç bölge ve üç 
halk olduğu anlaşılmaktadır. Onlardan ilki: Visu, İsu bölgesi ve halkı. Bulgarlar bu 
bölgeyle sıkı bir şekilde politik-ekonomik temas halindeydiler. Hatta el-Garnati aynı 
bölgelerden birinin yani Visu’nun İtil Bulgarlarına Müslüman arazi vergisi olan 
haraç ödediklerini belirtmektedir
316
. Bulgar ile Visu arasında kara yolu olarak 1 
aylık yol vardı. Nehirden yukarı doğru (Kama’da, Çulman) ise 3 aylık yol mesafesi 
vardı. Bazen Visu toprakları Çulman yani Kama toprakları olarak adlandırılıyordu. 
 Visu 
topraklarından kuzeye doğru 20 günlük kervan yolu (kışın köpek 
koşulu kızaklarıyla) mesafesinde Yugra bölgesi yer alıyordu, daha kuzeyde ise artık 
Mraka Denizi(Karanlıklar Denizi) kenarlarında diğer kabileler yaşıyorlardı. Kuzey 
 
310
Zahoder, Kaspiskiy Svod, T.II, s.39. 
311
A. e., s.112. 
312
A. e., s.95. 
313
Puteşestviye Abu Hamida al-Garnati, s.31-32. 
314
Ebü Abdullah Muhammed İbn Batuta Tanci, İbn Battüta Seyahatnamesi I, Çev. A. Sait Aykut, 
İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2000, s.481. 
315
Fahrutdinov, Oçerki, s.14. 
316
Puteşestviye Abu Hamida al-Garnati, s.31. 
 
78

---

kabileleri özellikle de Mraka Denizi kenarında yaşayanlar Bulgarlara vahşi ve 
barbar olarak görünüyorlardı. Onların etrafları bir taraftan deniz diğer taraftan da 
geçit vermez dağlarla çevrili idi
317
. El-Garnati İtil Bulgarlarının kuzeyinde Aru 
olarak adlandırılan bir halk daha olduğunu ifade etmiştir.
318
 
 
Visu Rus kroniklerinin Beloozera bölgesine yerleştirdikleri ve Ves diye ifade 
ettikleri halktır
319
. Arkeolojik kazılar bu görüşü desteklemektedir. Vesilerin bir 
kısmı Ruslaşmışlardır. Bugünkü Vepsiler olan bir kısmı ise etnik özelliklerini 
muhafaza etmişlerdir. Yura ismi Rus kroniklerinde Yugra olarak geçmektedir ve 
bunlar günümüz Ostyakları ile Vogullar’ın atalarıdır. Aru kabilesi ise Udmurtlar’ın 
(Arlar) atalarıdır
320
. Bunlardan başka  İtil Bulgar yerleşimlerinden kuzey-batıya 
doğru eski Mariy kabileleri yer almaktaydılar. Kaynaklar bu kabileleri “Çeremiş” 
adıyla zikretmektedirler
321
. 
 Yukarıda ifade edilen bilgiler neticesinde İtil’in orta akımı ve Kama’nın 
aşağı kesimlerine yerleşen  İtil Bulgar Devleti’nin batısında Fin-Ugor kabileleri ve 
Slavlar, doğusunda Başkurtlar (İtil Bulgarlarına tabiler), güney-doğusunda Oğuzlar, 
Oğuzların batısında ve İtil Bulgarlarının güneyinde Peçenekler ve Kıpçaklar, daha 
güney-batılarına doğru Burtaslar (İtil Bulgarlarına tabiler), kuzeylerinde ise Visu 
halkı, Aru kabilesi ve Yuraların yaşadığını söylemek mümkündür. 
 
1.2.4.2. İtil Bulgar Devleti’nin Coğrafi Bölgeleri ve Şartları 
İtil Bulgar Devleti’nin kurulduğu Orta İtil toprakları  İtil ve onun çok 
sayıdaki küçük ve büyük kolları
322
 ile sulanmaktadır. Bu kolların en büyüğü 
                                                 
317
G. M. Devletşin, “O Geografiçeskih Znaniyah Voljskih Bulgar Domongolskogo Perioda”, İz 
İstirii Rannih Bulgar, Otv. Red. A. H. Halikov, İzd. KFAN SSSR, Kazan, 1981, s.99. 
318
Puteşestviye Abu Hamida al-Garnati, s.31. 
319
L. A. Galubeva, Ves i Slavyane Na Belom Ozere, Moskova, İzd. Nauka, 1973, s.5; Bazı 
araştırmacılar Visu ülkesini yukarı Kama ötesine Rodanovsk kültürü topraklarına 
yerleştirmektedirler, A. M. Belavin, Oborin V. A., “Posredniçeskaya Rol Voljskoy Bulgari v 
Torgovom Obmene Drevney Rusi i Verhnego Prikamya v X-XIII vv.”, Voljskaya Bulgariya i Rus, 
Otv. Red. A. H. Halikov, Kazan, İzd. KFAN SSSR, 1986, s.63-75. 
320
Fahrutdinov, Oçerki, s.14. 
321
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.55. 
322
İtil Nehri’nin kolları olarak Kama’nın kolu olan Ak İdil, kuzeyden Kama’ya akan Vyatka, 
güney’den Kama’ya akan Ik, Zay ve Şeşme nehirleri ile İtil’e akan Çeremşan ve İtil’in batısındaki 
Züye ve Sura nehirleri sayılabilir, Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk 
Kavimleri,  s.112. 
 
79

---

Kama’dır.  İtil ve Kama’nın vadileri bu bölgeyi üç tarihi coğrafi bölüme 
ayırmaktadır: Zakamye, Predkamye ve Predvolje
323
. 
 
1.2.4.2.1. Zakamye 
İtil Bulgarlarının ana toprakları Zakamye orman-bozkır bölgesidir. 
Zakamye’de kara renkli toprak yapısı hâkimdir
324
. X-XI. yüzyıllarda  İtil Bulgar 
Devleti’nin Zakamye sınırlarını şöyle tespit edebiliriz:  
 
“Doğu sınırı Zay’ın alt akıntısını dâhil edecek şekilde kuzey-batıya derinleşerek 
Şeşma’nın orta ve alt akıntısından geçer. Güney doğu sınırı olarak kullanılan ise Elhovo-
Karmalka-Çeremşan köylerine kadar Şeşma ile Büyük Çeremşan arasındaki nehirler arası 
bölgedir. Güney sınırı Büyük Çeremşan’ın aşağı akımına kadar ulaşmaktadır.  İtil’in sol 
kenarında Bulgar toprakları devamında daha uzağa güneye doğru çıkıntı yaparak Samara 
Luka
325
 seviyesine kadar gelir. Bu bölgenin batısında da İtil Bulgar yerleşimleri mevcuttur. 
Bulgarların Orta İtil’in sol kıyısını iskân etmeleri konusunda Kaybelsk Mezarlığı, Andreev 
büyük şehri ve Paltsin köyü örnek eserleri teşkil etmektedir”
326
.  
 
Şeşme Nehri vadisi Zakamye’yi batı ve doğu olmak üzere ikiye 
ayırmaktadır
327
. İtil Bulgar Devleti’nin ana topraklarını İtil Nehri’nin sol kenarında 
yer alan Kama’dan güneye doğru yayılarak doğuda  Şeşma Nehri’ne kadar ulaşan 
Batı Zakamye teşkil etmektedir. Bilyar, Bulgar, Suvar, Jukotin gibi devletin büyük 
politik ve ticari merkezi olan şehirler burada yer almaktadır
328
.  
Batı Zakamye bugünkü Tataristan’ın en sıcak yeridir. Olağanüstü coğrafi 
elverişliliği ile İtil Bulgarlarını kendine çekmiştir. Burada geniş yapraklı ormanlarla 
çayırlık bozkırlar yan yana uzanmaktadır. Bölge kara topraklıdır. Bütün ekilebilir 
arazilerin  ℅65-70’i kara topraklıdır ve oldukça humusludur. İtil Bulgarlarına ait 
                                                 
323
Huzin, Bulgarskiy Gorod, s.16-17.  
324
Oçerki Po Geografii Tatarii, Otv. Red. N. İ. Vorobyev, Kazan, Tatknigoizdat, 1957, s.8; Grekov, 
Kalinin, Bulgarskoye Gosudarstvo, s.103.  
325
Burası  İtil Nehri’nin büyük kavis çizdiği günümüz Jigulevsk dağları bölgesidir, F. A. Raşitov, 
İstoriya Tatarskogo Naroda S Drevneyşih Vremen Do Naşih Dney, Saratov, 2001, s.35; Samara 
Luka  İtil Nehri’nin büyük ve gökkuşağı benzeri bir kavisidir, uzunluğu 200 metreden fazladır. 
Yükseklerdeki büyük oynama Jigulevsk dağlarının yapısında keskin bir şekilde ifade edilmiş olup 
buradaki rakım oynamaları 300 metreyi aşan sınırlarda görülür. Bu dağların tam rakımı 374 metredir. 
Sert yamaç ve dik kayalar şeklinde  İtil Nehri’ne inmektedirler. Jiguli, düzlük Zavolje’den keskin 
farklılık gösteren kendine özgü dağlık bir alandır, Fahrutdinov, Arheolojiçeskih, s.43. 
326
Fahrutdinov, Arheolojiçeskih, s.33-37. 
327
Oçerki Po Geografii Tatarii, s.8. 
328
İstoriya Tatarstana, Kazan, İzd. Tarih, 2005, s.37. 
 
80

---