T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

bölgesi üzerinden uzun ve meşakkatli bir yolculuktan sonra İtil Bulgar ülkesine 
geldiler. Elçilik heyetini Bulgar İlteberi Almuş’un idaresi altındaki dört boyun 
beyleri, kardeşleri ve çocukları karşıladı. 12 Mayıs 922 Pazar günü Bulgar İlteberi 
bizzat onları karşıladı. Bundan sonra törenle Halife’nin mektubu okunarak Bulgar 
İlteberi Almuş ve hatununa hilat giydirildi
56
. Böylece Halifeliğin de onayıyla  İtil 
Bulgar Devleti ilk Müslüman-Türk Devleti haline geldi
57
. Burada, A-A. Rorlich’in 
de ifade ettiği üzere şunu belirtmek gerekir ki, 922 yılı İslamın İtil Bulgar devletinin 
resmi dini olduğu yıldır, oysa İbn Fadlan’ın buraya varmasından önce de İslam, İtil 
ve Kama kıyıları boyunca yaşayan halkın dini olmuştu
58
.  
İtil Bulgarları ile Abbasi Halifeliği arasındaki münasebetler elçilik heyetinin 
gelip-gitmesinden sonra da devam etmiştir.  İslamın vecibelerinden biri olan Hac 
ibadetini yerine getirmek üzere Mekke’ye giden Bulgar hacıları Bağdat’a da 
uğramaktaydılar. Bu konuda Mesudi’nin kaydı ilgi çekicidir:  
 
“İçinde bulunduğumuz  şu 332 (943-944) yılında Bulgar hükümdarı Müslümandır. 
Üç yüz on (922) yılından sonra gördüğü bir rüya sebebiyle Muktedir Billah zamanında 
Müslüman olmuştur. Oğlu hacca gitmiş ve Bağdat’a uğramıştır. Halife Muktedir, tarafından 
ona siyah bir sancak, siyah hilat ve mal verildi. Bulgarların camileri vardır…”
59
.  
 
Ş. Mercani’nin ifadesine göre 943 yılında Hacca giden kişi daha sonra 
Bulgar Hükümdarı olan Almuş’un oğlu Emir Ahmed’tir
60
.  
İtil Bulgarlarının hac ibadeti vasıtasıyla Abbasi Halifeliği ile ilişkilerinin XI. 
yüzyılda da devam ettiğini Sıbt el-Cevzi’nin kaydettiği hicri 433 (1031) yılı 
olaylarıyla alakalı şu ifadelerden anlamaktayız:  
 
                                                 
56
Seyahatin detayları İbn Fadlan tarafından anlatılmıştır, Kovalevskiy, Kniga Ahmeda İbn-Fadlana, 
s.121-131; İbn Fazlan, Seyahatnâme, s.25-47. 
57
Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve 
Devletleri, Ankara, A.Ü. DTCF Yayınları, 1972, s.115; Osman Turan,Türk Cihan Hakimiyeti 
Mefkuresi Tarihi Türk Dünya Nizamının Milli İslami ve İnsani Esasları, C.1, 10. bs., İstanbul, 
Boğaziçi Yayınları, 1997, s.152; İtil Bulgar Devleti Orta Asya’da İslamiyeti kabul eden Karahanlı 
Devleti’nden 22 yıl önce resmi olarak bir Türk İslam devleti haline gelmiştir. Karahanlı Devleti ise 
943-944 yılında tahta oturan Müslüman hükümdar Abdülkerim Satuk Buğra Han’dan itibaren bir 
Müslüman Türk devleti haline gelmiştir, Bkz.:Ekber N. Necef, Karahanlılar,  İstanbul, Selenge 
Yayınları, 2005, s.199.  
58
Azade-Ayşe Rorlich, Volga Tatarları Yüzyılları  Aşan Milli Kimlik, Çev. Mehmet Süreyya Er, 
İstanbul, İletişim Yayınları, 2000, s.43. 
59
Mesudi, Murûc Ez-Zeheb, s.73; Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.48. 
60
Mercani, Müstefâdü’l Ahbâr, s.115.  
 
99

---

“İşte bu sene, Bulgar uluslarından bir kimsenin başkanlığında elli kişilik bir kafile 
Hac için Bağdat’a geldi. Yanlarında birçok kıymetli hediyeler vardı. Onlara saray 
çevrelerinde büyük ilgi gösterildi. Sarayın arz odasında ona; 
“-Bulgarlar kimlerdir, hangi kavimdir?” diye soruldu. O da onların Türk ve Sakalibe 
arasından çıktıklarını söyledi. Onların ülkeleri Türk yurtlarının en sonunda idi. Daha önce 
kâfir idiler. Sonra Müslüman oldular. İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin mezhebi üzerine amel 
ederler”
61
.  
 
1041-1042 olaylarını nakleden İbnü-‘l Esir de Bulgar hacılarının Mekke’ye 
giderken Bağdat’a uğradıklarını belirtmektedir
62
.  
 
2.1.4. İslamiyetin Resmi Olarak Kabulünün Sonuçları 
922 yılında  İslamiyetin resmi olarak kabulü İtil Bulgarlarının büyük bir 
bölümünün kültürel hayatında oldukça önemli bir hadise olmuştur.  İtil Bulgarları 
İslamiyetin kabulüyle birlikte Arap yazısıyla ve kendi dönemine göre oldukça 
zengin olan Müslüman kültürü ile tanışıyorlardı
63
. 
Sonuç olarak Bulgar İlteberi’ne vaat edilen para getirilemedi ve Halifeliğin 
Oğuzları Müslümanlaştırarak Bulgarlarla birleştirme girişimi bir süreliğine de olsa 
başarıya ulaşmadı
64
. Fakat İtil Bulgar ülkesi artık İslam âleminin bir parçası ve en 
kuzeydeki temsilcisi olarak çağdaşlarının daha çok ilgi alanına girmeye başlayacak 
ve  İslamiyet resmi devlet dini olarak kurumsallaşacaktı. 922 yılından önce 
İslamlaşan  İtil Bulgar Devleti elçiliğin gelmesiyle resmi olarak da Müslüman bir 
ülke haline geldi ve Baltık Denizi ile Orta Doğu ve Orta Asya hattındaki dünya 
çapında ticaret yollarını kontrolü altına alma muvaffakiyetini göstererek İslam 
âlemiyle münasebetlerini daha fazla geliştirdi
65
. A. H. Halikov’un belirttiğine göre 
ticaret, tarım ve zanaatın gelişmesine paralel olarak resmi şekilde kabul edilen 
evrensel bir din olan İslamın teşvikleriyle başlıca büyük yerleşim merkezlerinde 
                                                 
61
Zekeriya Kitapçı, İlk Müslüman Türk Hükümdar ve Hakanları, Konya, 1996, s.222. 
62
Yazıcı, İdil (Volga) Bulgar Hanlığı’nda İslamiyet, s.74. 
63
Ş. F. Muhamedyarov, Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniçeskoy İstorii Tatarskoy 
Narodnosti, Moskova, 1968, s.9. 
64
İlginçtir ki, bu başarısız girişimden yaklaşık yüzyıl sonra Oğuzlar Müslüman olacaklar ve daha 
sonra Büyük Selçuklu Devleti’ni kuracaklardı. Etrak’ın soyundan olduğu tahmin edilen Büyük 
Selçuklu Devleti’nin kudretli hükümdarı Tuğrul Bey 1055 yılında Bağdat’a girerek Abbasi 
Halifeliği’ni Şii Büveyhoğulları tehlikesinden kurtaracaktı, S. G. Agacanov, Selçuklular, Çev. Ekber 
N. Necef / Ahmet R. Annaberdiyev, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2006,  s.114-115. 
65
İslamic Historiography and ‘Bulghar’ İdentity Among The Tatars and Baskırsh of Russia, By 
Allen J. Frank, Brill-Leiden-Boston-Köln, 1998, s.6-7. 
 
100

---