T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 79 Məsələn, xristianlığın tarixi təcrübəsinə müraciət edərək, Əhməd bəy papalığın xristian tarixindəki mənfi, əzici rolunu göstərirdi: “Papalıq – əslində insan ağılsızlığının təcəssümü- dür, onun bizim yalnız mücərrəd şəkildə təsəvvür edə biləcəyi- miz şeyləri konkret həyata keçirmək arzusudur, – yer üzündə qeyri-mümkün bir mütləqlik yaratmaq cəhdidir. Həqiqətən də, əgər papalıq – yerdə mütləq hakimiyyət kimi mücərrəd ideyanı həyata keçirmək cəhdi, hər şeyi əhatə edərək nəhayətsiz dərəcədə müxtəlif olan insan fikirləri, hissləri, hərəkətlərini qabaqcadan görmək, müəyyənləşdirmək cəhdi deyildisə, bəs nədir? Nəhəng, ağılsız cəhd, o dərəcədə ağılsız ki, elə bil, kimsə gözəllik, xeyirxahlıq, şər və s. haqqındakı ideyanı sim- volik şəkildə həyata keçirmək istəyirdi. Elə gözəllik, elə xeyir, elə şər yoxdur ki, ondan o taya insan təxəyyülü təsəvvür edə bilməsin. Bu axırıncının sərhədləri ilahi sahələrdədir. Ən böyük ağıllar, şairlər, sənətkarlar onu dərk etmək, əhatə etmək istədikcə çaşıb qalmışlar, sayıqlamışlar; Papalıq isə nəinki onu əhatə etmək istəyir, hətta ondan o tərəfə keçmək istəyir, – bu isə onu mütləq antropomorfizmə gətirməliydi və bu IX Piyin vaxtında baş verdi” (95). Bu vəziyyətin xristianlığın daxilindən deyil, onun təhrif olunmuş təqdimatından irəli gəldiyini yazan Əhməd bəy Ağaoğlu onu da göstərirdi ki, bu ikibaşlı proses möminlərin dünyagörüşündə o qədər ciddi iz salmışdı ki, onlar özləri də artıq itaətsiz keçinə bilmirdilər. İslam və xristianlıq paralelləri Əhməd bəy Ağaoğlunun Şərq-Qərb münasibətləri konsepsiyasında mühüm yer tuturdu. Bu konsepsiya həmin münasibətlərin keçmişini araşdırmaqla T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 80 onun gələcəyini proqnozlaşdırmaqdan tutmuş, əsrin əvvəllərin- dəki sxolastikadan xilas yollarını aramaqda Qərb təcrübəsinə istinada qədər geniş imkanlar spektrini ehtiva etməklə, həm də Qərbi Şərq naminə, onun gələcəyi, tərəqqisi naminə öyrən- məyin ən parlaq nümunəsini verirdi. O göstərirdi ki, xristian- lıqdakı kimi islamda da ifratçılıq, təzyiq dinin özündən yox, onun təhrifindən, hakim ideologiyaların əslində dinin özünü əsarətə alaraq, ondan kütlələrə təzyiq vasitəsi kimi istifadə etmək cəhdindən irəli gəlirdi. Əhməd bəy Ağaoğlu İslam dini ilə, İslam mədəniyyəti ilə bağlı köklü məsələlərin izahında qəsdən bir dolaşıqlıq yaradıldığını da aydın dərk etdiyindən, öz ədəbi-fəlsəfi yaradı- cılığında bu məsələləri elmi-tarixi istiqamətdə, konseptual şəkildə araşdırır və bu araşdırmaların ilk növbədə xristian dünyasının özündə yayılmasına çalışırdı. O, dövrünün dünya, Avropa dini-fəlsəfi fikrini, mədəniyyətini dərindən öyrəndiyi üçün xristian aləmində İslama qarşı çox vaxt haqsız olaraq, tarixi həqiqətlərlə hesablaşmadan mübarizə aparıldığını yaxşı bilirdi və bu vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün bir insan qüvvəsi xaricində olan işlər görürdü. Orta əsrlərdən başlamış XX əsrin əvvəllərinə qədər xristianlıq dünyasının bir çox alim, yazıçı və filosofları islam dininə mənfi münasibət bildirirdilər. Əhməd bəy Ağaoğlu vaxtilə Parisdə müəllimi olmuş fransız filosofu Ernest Renanın bu sözlərini misal gətirirdi ki, orta əsrlər öz qəzəbini heç vaxt yarımçıq bildirmirdi. Karvan bələdçisi Məhəmməd papa olmağa müyəssər olmayan kardinal idi, – öz yoldaşlarından intiqam almaq üçün yeni din fikirləşmişdi və s. Əsrlər keçir, T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 81 lakin kütlə dedi-qoduları əvvəlki kimi ən yaxşı ağıllara təzyiq göstərməkdə davam edir. Bibliander, Qottinger, Marat və baş- qaları bəri başdan inkarçılıq mövqeyi tutaraq Quranla məşğul olmağa başlayırlar. Leybniç və Şekspir kütlələri məzələndir- mək üçün müsəlman peyğəmbərini ələ salırlar. Volter öz məşhur “Məhəmməd” pamfletində Papanın əfvini diləyir. Pamfletdə o, Məhəmmədin dininin xarakterinə tam yad olan aşağıdakı şeiri onun dili ilə söyləyir: Mən dünya üzərində Allah kimi hökmranlıq etməliyəm, Əgər insanı saysam, imperiyam dağılar. (95) Heç bir bəşər övladının yanından onun dərdini bölüşmə- miş keçməyən, şəxsiyyəti, həyat yolu ilə qayğıkeşlik, əzab- keşlik mücəssəməsi olan islam peyğəmbəri haqqında belə demək – orta əsrlər Avropa şüuruna hakim kəsilmiş fikirlərin ifadəsi idi. Lakin çox təəssüf ki, İslama qarşı aparılan bu mübarizələr orta əsrlərlə bitmirdi və daha incə, riyakar üsul- larla ən müasir dövrdə də davam etdirilirdi. Əhməd bəy Ağaoğlu buna səciyyəvi misal olaraq fransız yazıçısı Şatelyenin “İslam XX əsrdə” kitabının xanım Kalmıkova tərəfindən tərcüməsi üzərində dayanırdı. Hər iki dili: fransız və rus dillərini mükəmməl bilməsi Əhməd bəyə tərcüməni orijinalla müqayisə etməyə imkan verdiyi üçün o, tərcümədən, tərcümə etmək imkanından istifadə etməklə islama qarşı öz ləyaqətsiz münasibətini bildirən xanım barədə yazırdı: “Kalmıkovanın tərcüməsi uğurlu sayıla bilməz. Biz onu Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|