T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 82 orijinalla müqayisə etmək imkanına malik olduq və təəssüf ki, xalis statistik çatışmazlıqlardan, son dərəcə ağır dilindən başqa tərcüməçi bəzi məqamlarda müəllifin fikrinə kölgə salır, ifadələrdə məna təhriflərinə və s. yol verir. Eyni zamanda o, müəllifin fikirlərini bəzən qeyri-dəqiq, yersiz qeydlərlə müşa- yiət edir. Məsələn, 95-ci səhifədə Misir əhalisi arasında savad- lanma dərəcəsindən danışarkən müəllif bu faktı qeyd edir ki, “bütün dini ordenlərin rəsmi başçısı Avropa tərbiyəsi görmüş- dür və yeni ideyaların qəti tərəfdarıdır”. Xanım Kalmıkova skeptik bir kədər çaları ilə haşiyəyə çıxaraq qeyd edir ki, “Biz təəssüflə Misir saray həyatının son kədərli faktını göstərməli- yik: Hədivin əmoğlusu Seyfəddin öz dayısı Fuada atəş açmış və onun üç gülləsi kürəyinə girmişdir. Seyfəddin həbs olun- muşdur”. Maraqlıdır, Seyfəddinin öz dayısının həyatına qəsd etməsinin Misir ruhanilərinin başçısının savadına nə dəxli var? Bu cür hadisələr Avropa həyatında adi hadisələr deyilmiş və onlar avropalıların savadına bu və ya digər dərəcədə təsir göstərə bilirmi?” (89). Əhməd bəy Ağaoğlu avropalılar tərəfindən islama qarşı bir çox hallarda qeyri-obyektiv olan münasibətin formalaşma tarixini izləyərək, bu münasibətin normallaşmasının əhəmiy- yətini dərk edən, bunun üçün böyük fədakarlıqlar göstərən bir mütəfəkkir idi. Əhməd bəy Ağaoğluna görə, avropalılar Şərqi fəth etdikləri dövrdə onun dilini və mənəvi dəyərlərini, sosial və ailə-məişətini, tarixini və ənənələrini bilmirdilər. Ona görə ola bilsin ki, hətta xeyirxahlıq arzu etdikləri halda belə, hər yerdə bütün şəraiti, anlayışları, dünyagörüşlərini, müəssisələri- ni, bir sözlə, məğlub edilmişlərin bütün əxlaqi-mənəvi dünya- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 83 sını dağıdırdılar; bu da fəth olunmuş xalqların əzab-əziyyət- lərini sonsuz dərəcədə artırır və itirilmiş müstəqillikdən irəli gələn narazılığa qəzəb hissini də əlavə edirdi. Sonralar avropalıların Şərqlə tanışlığı artdıqca onlar bu vəziyyəti aradan qaldırmaq məcburiyyətində qalır, şərqlilərin adət-ənənələri, məişətləri ilə yanaşı, onların dinlərini də öyrə- nir, istifadə edirdilər. Yaxından, qərəzsiz tanışlıq isə onun mahiyyətinə enməyə imkan verir və istər-istəməz ona olan münasibəti dəyişməyə vadar edirdi. Nəhayət, Avropada, xristian aləmində dərk etməyə başlamışdılar ki, bütün bəşəriyyətin yalnız indiki deyil, gələ- cək taleyində də çox böyük əhəmiyyət kəsb edən İslamdan yan keçmək mümkün deyil. Bu məsələni də yaddan çıxarmaq ol- maz ki, İslam çox tez bir zamanda iman gətirənlərin ruh və hisslərinə hakim kəsilir, onların ictimai quruluşuna, ev məişə- tinə, ideya və dünyagörüşlərinə xüsusi, silinməz iz buraxır (89). Əhməd bəy Ağaoğluna görə, təkcə müsəlman ölkələrini fəth etmiş apropalılarda deyil, hətta “heç bir müsəlman torpağına malik olmayan İsveçrədə” belə son dövrlər İslama böyük marağın əmələ gəlməsini, əvvəllər daha çox qərəz- çilikdən edilən çıxışların getdikcə daha obyektiv, elmi, araş- dırıcı xarakter almasını tarixi şəraitin özü yetişdirirdi. Lakin “heç bir müsəlman torpağına malik olmayan İsveçrədən fərqli olaraq, ərazisinin çox yerlərində, xüsusilə Qafqazda, Krımda, Kazanda və s. bölgələrində kifayət sayda müsəlmanların yaşa- dığı Rusiyada İslamın, daha geniş mənada İslam mədəniy- yətinin öyrənilməsi çox pis vəziyyətdə idi və daha pisi bu idi T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 84 ki, İslam burada çox təhrif edilmiş vəziyyətdə təqdim olunur- du. Ona görə də müəllif islam dini ilə, müsəlmançılıqla bağlı rus ədəbiyyatında və mətbuatında az-çox obyektiv nə meydana çıxırdısa, onları böyük rəğbətlə qarşılayırdı. Bu baxımdan onun yuxarıda haqqında qısaca bəhs etdiyimiz “Qorki və müsəlmanlıq” adlı yazısı çox səciyyəvidir. Qorkinin “Həyatın dibində” pyesindəki Tatar Həsən surəti ilə bağlı mülahizələrin- də İslamın mahiyyətini dərk etdiyi və əsərlərində onu obyek- tiv, qərəzsiz işıqlandırdığı üçün Qorkiyə minnətdarlıq hissləri ifadə etməkdən əlavə, Ə.Ağaoğlu Tatar Həsəndəki bir sıra xüsusiyyətlərin məhz İslamdan gəldiyini yazırdı: “Bütün bun- lardan sonra “Həyatın dibində” yaşayan Tatar Həsənin daha yaxşı gələcəyə, “daha yaxşı qanunların” gələcəyinə inanmasında qəribə və qeyri-təbii nə var? Madam ki, Tatar Həsən müsəl- mandır, bütün yuxarıda deyilənlərdən aydındır ki, onun belə inam və ümid ifadə etməsi təbiidir, hətta qaçılmazdır. Bunları onun (Tatar Həsənin – T.A) şüuruna Qorki hopdurmayıb, o, on- ları anasının südü ilə birgə içmişdir” (104). Bütün elmi müşahidələr və araşdırmalar göstəriri ki, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi fikrində Qərbə – Avropaya meyillilik – milli kökdən uzaqlaşmaq hesabına yox, əksinə, milli adət-ənənələrə, mənəvi-əxlaqi və dini dəyərlərə daha möhkəm tellərlə bağlanmaq, bu dəyərləri qorumaq, inkişaf etdirmək, zənginləşdirmək hesabına olmuşdur. Azərbaycan maarifçi ziyalıları Qərbə üz tutarkən, oradakı mədəni tərəqqini nümunə göstərrəkən Şərqin də minillərlə ölçülən mədəniyyət tarixini göz önündə saxlamış və böyük təəssübkeşliklə qiymətləndirmişlər. Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|