T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 76 cə verdilər. Lakin onlar tərəddüd etmədən daima irəlilədilər, bəşəriyyəti öz qanları, işgəncələri hesabına xilas etdilər. Bu isə sizin Avropada heyran qaldığınız, Qərbdə bəşəriyyətin fəxr etdiyi şeylər – elmlər, incəsənət, heyrətamiz hüquq mühafizəsi, misli görünməmiş maddi və mənəvi zənginlik – bütün bunlar bəşəriyyətin ölməz apostollarının qanı bahasına başa gəlib... Siz bu yola düşərkən onlara oxşayırsınız; bunun qədrini bilin, dostlar, bizim zəmanəmizdə bu hamıya qismət olmur! Bir çox xoşbəxt dairələrdə insana daha heç nə etmək lazım olmur, çünki artıq hər şey edilmişdir, və insan bütün kədəri ilə öz faydasızlığını, öz mövcudluğunda boşluğunu hiss edir. Bizdə isə, müsəlmanlar içərisində ziyalı müsəlmanın təkcə istəməsi kifayətdir ki, onun həyatı və mövcudluğu onun həyatında ən yüksək, ən xeyirxah bir məna kəsb etsin. ... sxolastika və nadanlıq kimi əcaiblərlə mübarizədəyik. Onlar bizim vəzifə- mizi artıq onunla asanlaşdırırlar ki, biz onların hansı mərhələ- lərdən keçdiklərini, onların nələrdən istifadə etdiklərini bilirik” (101). Ağaoğlu sxolastikaya qarşı sərt və ifşaedici tarixi idrakla işıqlanmış dini və ikiüzlülüyü yerlə-yeksan edən kəskin satiranı qoyurdu. Onun dini-fəlsəfi konsepsiyasına belə bir fikir hakim idi ki, bəşəriyyətin dönüş nöqtələrində, böhranlı anlarında “Allah insanlara öz tələblərini xatırladır” və bu “xatırlama” onun göndərdiyi peyğəmbərlər vasitəsilə həyata keçirilir.Hər yeni dinin göndərilməsi ərəfəsində bu böhran son həddə çatır, insanların əksəriyyəti bütün əxlaqi-mənəvi dəyər- ləri inkar edir və əcaib “mütləq azadlıq” pərdəsi altında əxlaq- sızlığa, vəhşiliyə məhkum olurlar. Onun fikricə, xristian dini- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 77 nin meydana gəlməsi ərəfəsində Roma belə idi: “Roma – məğrur və amansız Roma, ətrafındakı bütün mənəvi və dün- yəvi hakimiyyət prinsipcə hər cür zorakılığın, dəhşətin, sui- istifadənin, pozğunluğun mənbəyi idi... O zamankı Roma ağılsızlığın və şarlatanlığın nəhəng yuvası idi” (101). Tarixdən məlum olduğu kimi, islam dininin başlanğı- cında da vəziyyət təxminən eyni idi. İslam tarixinin və Məhəmməd peyğəmbərin həyatının tədqiqatçısı Mahmud Buzuzunun yazdığı kimi: “...Onun dünyaya gəldiyi zaman Ərəbistan heç bir ölkədə təsadüf edilməyən ən düşgün və pəra- kəndə bir vəziyyətdə idi. Bütün təbəqələr arasında böyük-kiçik saymamaq geniş yayılmışdı. Varlı adamlar öz dövlətləri ilə lovğalanırdılar. Heç bir əxlaq kodeksi fəaliyyət göstərmirdi. Ehtiraslar cilovlanmırdı, hərəkətlər başlı-başına buraxılmışdı. İctimai yerlərdə ədəbsiz şeir və mahnılar oxuyurdular. Uşaqbazlıq nə cəzalanır, nə də pislənirdi. Fahişəlik ayıb sayıl- mırdı. Qadınlar Hindistanda mani qanunları ilə yaşayanlardan daha pis vəziyyətdə idilər. Qadın yaxşı bir ev əşyasından fərqlənmirdi. Onun vərəsəlik hüquqi yox idi, varis isə onunla istədiyi kimi rəftar edə bilərdi. Özü necə istərsə, ona elə də malik ola bilərdi. Nikah və ailə qurmaq o qədər də vacib sayıl- mırdı” (9, 3). Ümumiyyəilə, Şərqin də, Qərbin də tarixi onların özünə- məxsus spesifik cəhətlərini inkar etməmək şərti ilə vahid bəşər, ümumdünya tarixinin tərkib hissəsi olduğundan müəy- yən mərhələ fərqləri ilə oxşar yollar keçdiyi şəksizdir. Tarixin müəyyən mərhələlərində dünya sivilizasiyasının qabaqcıl mövqeyinə gah Şərq, gah da Qərb çıxmışdır. Bu mənada XX T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 78 əsrin mütərəqqi ziyalılarının Qərbə münasibətlərində bəsit bir “aludəçilik” axtarmaq qətiyyən yolverilməzdir. Bu, dünya sivilizasiya tarixini bilməkdən, bir çox səbəblərə görə milli tərəqqinin çox ləng inkişafını dərk etməkdən irəli gəlirdi və çıxış yollarından biri kimi, ümumdünya tarixi inkişafının son mərhələsini daha əvvəl keçmiş bir nümunədən, mövcud təcrübədən bərhələnməyə əsaslanırdı. XX əsrin əvvəllərində ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni gerçəklik elə bir səviyyədə idi ki, hər hansı bir maarifçi hərəkat, tərəqqiyə canatma meyilləri dinə münasibət bildir- mədən ondan yan keçə bilməzdi, çünki din amili həmin vaxt fəaliyyət göstərən aparıcı ziyalıların başında durrduqları hərəkatın ən mühüm tərkib hissələrindən idi. Bu mənada İslam dini və cəmiyyət, İslam dini və tərəqqi, İslam dini və müa- sirlik, İslam dini və elm və s. bu kimi problemləri işıqlandır- madan, onları şərh etmədən öz ideyalarını yaymaq, təbliğ etmək çox mürəkkəb məsələ idi. Xüsusilə, Şərq-Qərb prob- lemlərinin izahında bu məsələdə son dərəcə diqqətli olmaq tələb olunurdu. Ona görə də mütərəqqi ziyalılar əsrin əvvəl- lərinin problemlərində sxolastikanın da mövcudluğunu görür, onun tərəqqiyə maneçiliyini dərk edirdilər. Onlar tərəqqinin xalqa çatdırılma üsullarına görə isə bir-birlərindən fərqlənir- dilər. Məsələn, Əhməd bəy Ağaoğlu din tarixini, bəşəriyyətin həyatında dinin rolunu şərh edərək bu cəhətə xüsusilə diqqət yetirirdi ki, əsas bəla – dinlərdən, onların təhrif olunmuş formasından bir vasitə kimi istifadə edib, bu dinləri insanların böyük əksəriyyətini əzmək alətinə çevirməkdədir. Bu halı o, bütün dinlərə xas olan bir əlamət kimi qiymətləndirirdi. Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|