T. M. Abdullayeva az
Yüklə 1,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 67 hüdudsuz idi. Əhmədin fikri, mənəvi inkişafına Şuşa gimnaziyasının güclü təsiri olur. “Beşinci və altıncı siniflərdə artıq məndən saklı və gizli bir şey yoxdur. Arkadaşlar ilə, müəllimlərdən bəziləri ilə açıqdan görüşürdük.Yasaq edilmiş olan Çernışevskinin məşhur inqilabçı romanı “Çto delatğ?” – “Nə yapmalıdır?” əsərini həpimiz onlar vasitəsilə əldə edirdik. Tarixi materializm nəzəriyyəsinə aid propoqandanın broşüraları bizlərə qədər gəlir, yastıqlarımızın altında yer buluyor və siyasətdən memnu yazıları oxumaq zövqünü bizə çatdırırdı” (85, 142). Təbiətən çılğın və bilik, məlumat ehtirası ilə yanıb- yaxılan Əhmədi artıq Şuşadakı təhsili də təmin etmir, yeni tədris ili başlananda valideynlərindən gizli Tiflisə “qaçır” və müvəffəqiyyətlə şəhər gimnaziyasının yeddinci sinfinə imta- han verir. Yeni mühit gəncin fikri-mənəvi inkişafı üçün daha geniş imkanlar yaradır. Zaqafqaziyada yaşayan xalqların, eləcə də müsəlman xalqlarının tarixi, siyasi, ictimai və mədəni həyatı ilə ilk əyani tanışlıq bu dövrdən – Tiflislə ilk tanışlıqdan sonra başlayır, Əhməd gizli təşkilatlara maraq göstərir, buradakı çıxışlar, mübahisələr, Rusiya xalqlarının ağır, dözül- məz vəziyyəti, istibdada qarşı mübarizə mövzularında dinlə- diyi məruzələr ona güclü təsir göstərir. Əhməd bəy Ağaoğlu Tiflis gimnaziyasını müvəffəqiy- yətlə başa vurur, əla cavablarına görə 300 manatla mükafat- landırılması isə onun Peterburqa getmək arzusunu xeyli real- laşdırır. 1887-ci ilin avqustunda Şuşadan Peterburqa gəlir, lakin Əhmədin Rusiyanın paytaxtında oxumaq arzusu baş T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 68 tutmur. Mərkəzi Mühəndis-Texniki İnstitutunun imtahan ko- missiyası üzvlərinin qərəzli münasibəti nəticəsində özünə güvənən gənc məqsədinə nail olmur. Halbuki, o buraya böyük inam, həm də sevinclə gəlmişdi. Akademik K.Talıbzadə göstərir ki, Ə.Ağaoğlu “ilk tərcümeyi-hallarından birində bir il həmin institutda oxuduğunu yazır” (151, 134). Peterburqda Əhməd bəy hüquq fakültəsini yenicə bitirmiş Əlimərdan bəy Topçubaşov ilə tanış olur, Qafqaz şeyxül- islamının nəvəsi Əli bəy Hüseynzadənin təhsilini bitirib İstambula getməsindən xəbər tutur. Peterburqda imtahanlarda göstərilən ədalətsizlikdən bərk həyəcanlanan on doqquz yaşlı gənc Parisə getmək qərarına gəlir və az bir məbləğlə yola düşür. 1888-ci ilin 8 yanvarında artıq o, Parisdə idi. Qatarda rus dilini bilən bir fransız qızı ilə tanışlığı Əhmədin Avropanın bu əsrarəngiz şəhərində ilk günlərinin nizama salınmasını xeyli yüngülləşdirir. Üç ay içində Alfred de Müsssenin kitabından fransız dilini öyrənir. Parisdə Ə.Ağaoğlu hüquq məktəbinə daxil olub üç il sonra diplom alır. 1891-1892-ci illərdə Sorbonna Universite- tinin tarix, şərq dilləri və məzhəbləri şöbələrində oxuyur, din- lər tarixini öyrənir. “Jurnal de Debat”, “Revyü Veen”, “Nouve Revyü” kimi fransız mətbuat orqanlarında ilk yazılarını nəşr etdirir. 1892-ci ildə şərqşünasların Londonda keçirilən konqresində “Şiə məzhəbinin mənbələri” mövzusunda müvəf- fəqiyyətlə məruzə edir, həmin məruzə Kembric Universitetinin xərci ilə bir neçə dildə çap olunur. Əhməd bəy Ağayev sonra Şuşaya qayıdıb müəllimlik edir, həyatının Bakı dövrünü, daha sonra isə Türkiyə dövrünü yaşayır. T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ 69 Ə.Ağaoğlunun bioqrafiyasından göründüyü kimi, onun təlim-tərbiyəsində, aldığı təhsildə Şərq və Qərb başlanğıcı daim paralel şəkildə getmiş və bu özünü onun mənəviyyatının, dünyagörüşünün təşəkkülündə də bariz şəkildə göstərmişdir. Böyük mütəfəkkir ədibin öz etirafına görə, belə bir qoşa, yanaşı gedən mənəvi və zehni inkişaf prosesi onda daxili zid- diyyətlərin yaranmasına səbəb olmuşdu (151, 135). Şərq mədəniyyəti məsələlərini araşdırarkən Əhməd bəy Ağaoğlu mənəvi həyatımızın ən mühüm, aparıcı qüvvələrin- dən olan İslam dini amilinə çox böyük əhəmiyyət verir və onu mədəniyyət və mənəviyyatımızın bütövlüyünü mühafizə edən bir qüvvə kimi təhlil edirdi. Bu baxımdan onun öz müəllimi Ernest Renanla polemikası əslində Şərq-Qərb mədəni müna- sibətlərinin inkişafı, təması yollarını müəyyənləşdirmək cəhd- lərindən biri idi. Bu mənada görkəmli ədibin islam dininə ən müxtəlif məqamlarda müraciəti bir tərəfdən milli mənəviy- yatımızın müəyyənləşdirici, aparıcı bir amilinin həyatımızın necə bir mövcudluq üsulu olduğunu göstərmək idisə, digər tərəfdən milli varlığımızın, gerçəkliyimizin dünya, o cümlədən rus və Avropa sivilizasiyası ilə təmas prosesində tarixi və müasir missiyasını araşdırmaq idi. Bu baxımdan ədibin rus ədəbiyyatına dair yazılarındakı sabit məqam - onun Avropa ədəbiyyatı ilə təmaslarında öz şərqli təbiətini qoruyub saxla- masından irəli gəlmişdir. Ə.Ağaoğlu rus yazıçılarının əsərlərində Avropa üçün qəribə, qeyri-adi görünən mistikanı, romantizmi bu ədəbiyyatın Şərqlə yaxınlığında, Şərq mədəniyyəti ilə bağlı- lığında görürdü. Azərbaycanlı mütəfəkkirin fikricə, rus ədəbiy- Yüklə 1,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|