T texniki kolleci

Avtomobilin idarəliliyi(qabiliyyəti). 
İstənilən avtomobilin hərəkət trayektoriyasına ümumi halda əyriliyi fasiləsiz dəyişən 
əyrixətli hərəkət kimi baxmaq olar. Trayektoriya əyriliyi sıfıra yaxın olan hərəkət, şərti 
olaraq düzxətli hərəkət adlanır. Avtomobilin əyrixətli hərəkəti zaman etibarı ilə onun 
uzununa və şaquli oxlarının vəziyyətinin dəyişməsi və həmçinin uzununa və xüsusilə 
eninə təcilinin olması ilə xarakterizə edilir. Avtomobilin əyrixətli hərəkət etmə imkanı iki 
xüsusiyyətlə qiymətləndirilir: idarəolunma və dəyanətlik.
İdarəolunma qabiliyyəti

sürücü tərəfindən idarə olunan avtomobilin verilmiş yol 

iqlim şəraitində hərəkət 
istiqamətini saxlamaq və ya sükan idarəsinə təsirə uyğun olaraq hərəkət istiqamətini 
dəyişə bilmək xüsusiyyətidir.
Dəyanətlik

hərəkət istiqamətini dəyişməyə çalışan xarici 
qüvvələrin təsiri altında olan avtomobilin hərəkət istiqamətini saxlaya bilmək 
xüsusiyyətidir. İdarə olunma sürücünün təsiri ilə, dəyanətlik isə sürücünün təsiri 
olmadan avtomobilin verilmiş trayektoriya üzrə hərəkət etmə imkanını təmin etmə 
xüsusiyyətlər qrupudur. Avtomobilin idarəolunma və dəyanətlik anlayışları qarşılıqlı 
əlaqəlidir, çünki onlar əsasən avtomobilin eyni konstruktiv parametrləri ilə müəyyən 
olunurlar: avtomobilin tərtibatı, sükan idarəsinin xüsusiyyətləri, şinlərin xarakteristikaları,
asqının parametrləri və s.Bununla bərabər, avtomobilin parametrlərinin idarəolunma və 
dəyanətliyə təsiri müxtəlifdir. Buna görə də, avtomobilin idarəolunma qabiliyyətini və 
dəyanətliyini ən yaxşı təmin edən parametrlər optimallaşdırma məsələsi kimi tapılır. 

---

AVTOMOBİLİN DÖNMƏSİ 
Təkərli nəqliyyat vasitələri aşağıdakı üsullarla dönə bilər: 1) idarə olunan təkərlərin 
döndərilməsi; 2) bir bortun idarə olunmayan təkərlərinin tormozlanması («tırtıllı» 
dönmə); 3) maşının bəndlərinin bir-birinə nəzərən dönməsi (iki və ya çoxbəndli 
birləşdirilmiş maşınlar) ilə.Avtomobillər üçün ən xarakterik dönmə üsulu birinci üsuldur. 
Şək.5.1-də qabaq təkərləri idarə olunan avtomobilin dairəvi trayektoriya üzrə sabit kiçik 
sürətlə hərəkəti zamanı ona təsir edən qüvvələr sxemi verilmişdir (ətalət qüvvələri təsir 
etmir).Aparan təkərlərdən avtomobilin çərçivəsinə 
F

D
və 
F

D
dartıcı qüvvələri təsir 
göstərir (şək.19, a). Bu qüvvələrin əvəzləyicisinin 

F

D
ilk yaxınlaşmada, avtomobilin 
uzununa istiqamətində yönəldiyi qəbul edilir. 
F
Д
F
Д
F
Д
D
A
L
R
x1
R
y1
F
f
а)
D
A
L
F
f
F
Д
б)
Şək.19. Avtomobilin dönmə sxemi:
a) arxa təkərləri aparan; b) qabaq təkərləri aparan
Bu qüvvə avtomobilin çərçivəsi ilə qabaq körpüyə ötürülür. İdarə olunan təkərlərin yolla 
kontakt sahəsində reaksiya qüvvələri yaranır. Bu reaksiyaların əvəzləyicisinin (
R
x1
) 
avtomobilin uzununa oxu istiqamətində yönəldiyini qəbul etmək olar. Digər qüvvələr 
olmadığından 
R
x1
əvəzləyicisi
F
D
-yə bərabər olacaq. 
R
x1
reaksiyası təkər müstəvisi və 
ona perpendikulyar istiqamətlərdə iki 
F
f
və 
R
yl
toplananına ayrıla bilər. 
F
f 
toplananı 
təkərin diyirlənmə müqavimət momenti ilə təyin olunur: 
z
f
f
fR
r
M
F


0
/
. 
Uyğun olaraq, sabit sürətlə hərəkət edən avtomobilin dönməsi zamanı aparan körpüdəki 
dartıcı qüvvə aşağıdakı kimi təyin edilə bilər: 
,
cos
/
1

f
F
R
F


X
Д
burada 
θ 

idarə olunan təkərlərin dönmə bucağıdır.Arxa körpünün ortasında yerləşən 
D 
nöqtəsinə görə momentlər cəmindən görünür ki, 
F
f
dönmə müqavimət momenti, 
R
y1
isə 
dönmə momenti yaradır. Sabit sürətli hərəkət zamanı dönmə momenti dönmə 
müqavimət momentinə bərabər olur: 

---

θ
sin
cos
1
y
L
F
L
R
f


. 
R
x1
-in qiymətinin ilişmə şərti ilə məhdudlaşdığını (
R
x1max
= 
φR
z1
) və 
R
y1
= 
R
x1 
∙ 
sinα 
olduğunu nəzərə alaraq, sərhəd şərti üçün: 
0
1
/
cos
r
M
R
f
z



, (15) 
burada 
M
f
− təkərin fırlanma müqavimət momenti olub, diyirlənmə müqaviməti ilə 
bərabər digər müqavimətləri də nəzərə alır.Yalnız diyirlənmə müqaviməti mövcuddursa, 
(15) şərti aşağıdakı kimi yazıla bilər: 
cos
θ
/
f


və ya 
f


cos
. 
Sonuncu ifadələr sürüşməsiz dönmə şərtini ifadə edir. Bu şərt ödənilməzsə, idarə olunan 
təkərlər sürüşəcək və avtomobilin dönməsi baş tutmayacaq.İdarə olunan təkərlərin 
maksimal dönmə bucağı adətən 35...45°-dən çox olmur. Quru, bərk örtüklü yollarda 
ilişmə əmsalı diyirlənmə müqavimət əmsalından qat-qat böyükdür, buna görə də qeyd 
olunan yol şəraitində avtomobilin idarəolunması həmişə ödənir. Yumşaq və sürüşkən 
səthlərdə 
φ və f əmsalları arasında fərq dəyişdiyindən idarəolunma pisləşir. Bu 
tormozlama halında da baş verir: tormoz qüvvəsi təkərin diyirlənmə müqaviməti ilə 
toplanır. Yolun ilişmə şərtindən tam istifadə olunmaqla intensiv tormozlanma halında 
avtomobilin dönməsi qeyri-mümkün olur.Şək.19, b)-də qabaq təkərləri aparan və idarə 
olunan avtomobilin dönməsi zamanı qüvvələr sxemi göstərilmişdir. Bu halda dönmə 
momenti yan reaksiya ilə deyil, dartıcı qüvvə ilə yaranır: 

sin
L
F
M
Д

. Qabaq 
təkərləri aparan və idarə olunan avtomobillərdə aparan təkərlər dartıcı qüvvə yaradarsa, 
dönmə momenti də yaranacaq. Buna görə də, belə avtomobillər daha yaxşı idarəolunma 
qabiliyyətinə malik olurlar.