Tabiiy fanlar 6 Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik Yangi nashr
Yüklə 16,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 26-MAVZU.
TIRIK ORGANIZMLARDA OZIQ MODDALAR TRANSPORTI O‘simlik ildizlari orqali suv qanday qilib poya va barglarga yetkaziladi? Tirik organizmlarda suv va moddalar transport sistemasi orqali kerakli qismga yetkazib beriladi. O‘simliklar ildizlari orqali tuproqdan suv va miner - al moddalarni shimib oladi. Tuproqdan ildiz tukcha- lariga o‘tgan suv va mineral tuzlar o‘simlikning trans - port sistemasi, ya’ni o‘tkazuvchi to‘qima hujayralari orqali o‘simlikning barcha organlariga yetkaziladi. Poyada transport vazifasini ksilema va floema amalga oshiradi. Ksilemaning o‘tkazuvchi nay hu - jayralari orqali ildizdan o‘simlikning barcha organlari - ga suv va mineral moddalar yetkazib beriladi. Floemaning elaksimon nay hujayralari orqali barg larda hosil bo‘lgan organik moddalar o‘simli - kning barcha organlariga yetkaziladi. Poyadan bargga ko‘tarilgan suv barg og‘izchalari orqali bug‘latiladi. O‘simlik bargining suv bug‘latishi transpiratsiya deyiladi. Transpiratsiya tufayli suv doimiy ravishda tuproqdan ildizga, undan esa poya va barglarga o‘tadi. Suv va minerallar- ning ksilema orqali harakat yo‘nalishi Organik moddalarning floema orqali harakat yo‘nalishi Barg Barg tomiri Poya Ksilema Ksilema Suv osmos yo‘li bilan tuproqdan ildizga o‘tadi Poyaning ksilemasi orqali suv yuqoriga ko‘tariladi. Suv ildizdan barglarga uzluksiz ko‘tariladi. Barg og‘izchalari orqali suv bug‘lanadi. Barg eti hu- jayralaridan tashqariga chiqadi Suv barg tomirlaridan barg eti hujayralariga o‘tadi Bu esa o‘z navbatida suvni barg tomirlariga tortadi Suv Suv Suv Suv osmos yo‘li bilan ksilemaga o‘tadi Atmosferadan havoning o‘pkaga kirishi O‘pkadagi havoning qonga o‘tishi Qondagi kislorodning hujayraga o‘tishi 58 59 4-bob. TIRIK ORGANIZMLARNING TUZILISHI 4-bob. TIRIK ORGANIZMLARNING TUZILISHI Oziq moddalar organizm hujayralari uchun qurilish materiali va energiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. Hujayralar - da oziq moddalar parchalanganda ener- giyadan tashqari, qoldiq moddalar ham hosil bo‘ladi. Agar bu moddalar uzoq vaqt davomida hujayralarda to‘planib qolsa, organizm o‘z-o‘zini zaharlaydi. Shu tufay - li organizm ulardan tezroq xalos bo‘lish - ga harakat qiladi. Moddalar almashinuvi jarayonida ho - sil bo‘ladigan qoldiq moddalarning orga - nizmdan tashqariga chiqarib yuborilishi ayirish deb ataladi. Odam va hayvonlarda moddalar al - mashinuvi natijasida ammiak, mochevi - na, siydik kislota kabi zaharli moddalar hosil bo‘ladi. Bu mahsulotlar va ortiqcha suv buyraklar (siydik bilan) va teri (ter bi - lan) orqali tashqi muhitga chiqariladi. Odam organizmining har bir hujay - dasida hosil bo‘lgan qoldiq moddalar qon orqali buyraklarga boradi Buyraklar qon - ni filtrlab, ortiqcha suv, mineral tuzlarni hamda mochevina kabi zararli moddalar - ni siydik yo‘llari, qovuq va siydik chiqa - rish kanali orqali organizmimizdan tash - qi muhitga chiqarib yuboradi. Shuning uchun bu organlar ayirish sistemasini hosil qiladi. Bundan tashqari odam terlaganda teri orqali ham oz miqdorda suv va mineral tuzlar ter ko‘rinishida ajraladi. Hujayralarda oziq moddalarning parchalanishi tufayli karbonat angidrid gazi ham ho - sil bo‘ladi. U nafas olish organlari orqali tashqi muhitga ajratiladi. Shunday qilib, odam va hayvonlar qoldiq moddalardan buyraklar, teri va nafas olish organlari yordamida xoli bo‘ladilar. O‘simliklar ham nafas olganda tashqi muhitdan kislorod qabul qiladi. O‘simlik hujayralari - da kislorod oziq moddalarning parchalanishi va energiya hosil bo‘lishiga sarf bo‘ladi. Odam va hayvonlar kabi bu jarayonda ham karbonat angidrid hosil bo‘ladi va atmosferaga chiqa - riladi. O‘simlik organizmidagi ortiqcha suv esa barg og‘izchalari orqali bug‘latish jarayoni - da tashqariga chiqarib yuboriladi. O‘simliklarda boradigan fotosintez jarayonida yashil bar - Odam organizmida mod - dalar transportini qon ayla - nish sistemasi ta’minlaydi. Qon aylanish sistemasi yurak va qon tomirlaridan iborat. Odam yuragi to‘rt kamerali: ikkita qorincha va ikkita bo‘lmachadan iborat. Yurakdan qon olib ketuvchi qon tomirlar arteriya tomir - lari, yurakka qon olib keluv - chi qon tomirlar vena tomir - lari deb ataladi. Odamda katta va kichik qon aylanish doirasi mav - jud. Katta qon aylanish doirasi barcha organlarni kislorod va oziq bilan ta’minlaydi. Kichik qon aylanish doirasi o‘pkalarga karbonat angidridni olib borib, ulardan kislorodni yurakka olib keladi. O‘pka va organlardagi kapillyarlarda gazlar almashinuvi sodir bo‘ladi. Gazlar almashinuvi diffuziya hodisasiga ko‘ra amalga oshadi. Ko‘pchilik hayvonlarda ham qon aylanish sistemasi rivojlangan. Sutemizuvchi va qushlarning qon aylanish sistemasi odamniki kabi tuzilgan. Amfibiyalar va sudralib yuruvchilarning yuragi uch kamerali, baliqlarning yuragi esa ikki kamerali bo‘ladi. Odam yuragining qanday ishlashini pulsni sanash orqali tekshirish mumkin. Puls yurak qisqarganda undagi qon tomirlarning tebranishidan hosil bo‘ladi. Yurak minuti - ga necha marta qisqarsa, puls soni ham shuncha bo‘ladi. Odam jismoniy mashq bilan shug‘ullanganda nafas olish va yurak urishi tezlashadi. Pulsni qo‘l kaftining ichki yuzasida barmoq orqali o‘lchash mumkin. Yüklə 16,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|