Tanıl Bora Sol, Sinizm, Pragmatizm

Kopuş, ayrışm ak,
 devrimci sosyalizmin romantikleştirdiği bir 
düşünsel  ve  politik  deneyim.  Hatta  giderek  fetişleştirildiği  ol­
du  bunun;  neredeyse  politik etkinliğin  nihâî  kertesi haline  ge­
len bir ‘arınma’ şiarının nasıl kıyıcı bir tasfiyeciliğe varabildiği­
ni  biliyoruz.  Kriz  zamanlarında,  yenilgi  koşullarında,  geriler­
ken, zaaflı unsurlardan arınarak, safraları atarak, kendini ayrış­
tırarak haklılığının  teyidini  aramak,  hazin ve vahim bir  teselli­
dir.  Sosyalizm ile  “sol-liberalizm/liberal-solculuk”  arasında ay­
rım koymak,  bu  ayrımı politik verimleriyle geliştirmek...  Evet, 
buna  ihtiyacımız var.  Ama bu  yol,  “liberal gündemin”  konula­
rını  men  eden,  giderek  “biçimsel  özgürlüklere”,  “biçimsel  de­
mokrasiye”  yönelik  eleştiriyi  sinizme  dönüştüren  bir  arınma 
seferberliğiyle  kat  edilemez.  Sosyalizm,  “anti”lerinin  kafesine 
kapatılamaz;  liberalizm,  böyle  kısır bir  anti-liberalizmle  aşıla­
m az
• Kimlik  müdafaası  ve  kopuş/ayrışma  fetişizminin  enerji­
siyle  gerçekleştirilen  bir  ayrışma,  verimsiz  bir  ufalanma  olur. 
Sol,  liberalizmle  arasındaki  gerilim  hatlarından  enerji  alma­
yı  bilmelidir.  Asla  sadece  ve  bilhassa  oradan  değil  -   ama  ora­
dan  da...  Evet,  teorik-politik berraklaşmaya  ihtiyaç  var;  lâkin 
bu,  geniş  mezhepli  bir  sol  tanımının  lüzumunu  ve  hayatiyeti­
ni ortadan kaldırmıyor -  “en geniş kitle içinde en dar kadro ça­
lışması”  düsturunu akıl-fikir düzlemine uyarlayarak düşünün!
Birikim 234, Ekim 2008

---

---

KRİZ, FIRSAT VE SİNİZM
Çelişkiler keskinleşsin diye 
Böyle mi geçsin ömrüm?
"Acil Demokrasi", Bulutsuzluk Özlemi
1970’li  yıllarda,  ortaokulun  birinde  bir  devrimci  yeniyetme, 
okul  tuvaletinin musluklarım mahsus açık bırakıyordu;  “siste­
min krizi derinleşsin”  kastıyla yapıyordu bunu.  Dönemin dev­
rimci sosyalist hareketinin coşkulu  havası içinde, buna benzer 
‘eylemler’ o  kadar acayip sayılmazdı.  Dilenciye para vereni, ya­
ralara  yalandan  merhem  çalmak  suretiyle  “krizin  derinleşme­
sini”  önlemekle,  böylece  devrimi  geciktirmekle  itham  eden­
ler,  musluk  eylemcisi yeniyetmeden  daha  sık  rastlanan  karak­
terlerdi.  Herhangi bir iyileştirici düzenlemeyi,  en masum mik­
ro  ölçekte  bile,  reformizmle  damgalama  eğilimi yaygındı.  Sa­
mimiyetle bağlanılan bir  devrim  tasavvurunun  etkisi vardı  bu 
eğilimin  arkasında.  Sistemin  kendi  çelişkilerinin  dibe  vurma­
sıyla çökeceğine  dair bir tasavvur:  İktisadî ve  siyasî kriz derin­
leştikçe,  halkın  içine  düşürüldüğü  sefalet  dayanılmaz  nokta­
lara  vardıkça,  insanların  sabrı  tükenecek ve  başkaldıracaklar­
dı.  Kriz görünümleri,  hem makro hem mikro ölçeklerde, bu  ta­
savvurun  doğrulanmasına yarıyordu.  Kuşkusuz  devrimci  sos­
yalist akımın tahayyül dünyası bundan ibaret değildi,  temel sa- 
ikinin  çelişkiler  keskinleşsin  diye  kriz  ummak  olduğu  söyle­
nemez.  Ancak,  devrimci  iyimserliğin  baharında  bile,  sistemin 
mahvına dair imgelerden elde edilen yakıtın yaygın kullanıldı­

---

ğını unutmamak gerekir.  Alternatif toplum ve gelecek tasarım­
larından temin edilen “biyolojik” yakıt, o kadar geniş kullanım 
alanı bulamayabiliyordu.
Kriz ve sinizm
Kriz  imgesinin,  solda  sinizmin jeneratörü  işlevi  görebildiğini 
biliyoruz.  Kapitalizmin  krize  düşmeye  mecbur  olduğuna,  sis­
temin  çelişkilerinin onu  çöküşe götürdüğüne,  toplumun geniş 
kesimlerinin giderek daha fazla sefalete düşeceğine dair tutku­
lu  tasvirler;  kolaylıkla,  mukadder  felâketi  hep  bilmiş  ve  haklı 
çıkmış  olmaktan  kara-alaycı bir  tatmin üreten  kinik-sinik  tav­
ra  kayabiliyor.  Usta bir bahisçinin fetbaz zafer duygusunu gör­
müyor muyuz  kimilerinin  edasında?  Bu  steril  tavır,  “başka bir 
dünyanın  mümkünlüğüne”  dair  önerilerin,  deneyimlerin,  ar­
zuların,  yapıcı  enerjinin  ışığını  taşımadığında,  kendi  kısırlığı­
nın,  çaresizliğinin  alaycılık vasıtasıyla  telâfisine  dönüşebiliyor
-  solun sinizme ve dekadanlığa düşeceği noktadır bu.
Sinizmin yan tesiri, analiz kabiliyetinin körelmesidir. Kapita­
lizmin kriz çevrimlerini, bu sistemin kendini krizlerle ‘ileri attı­
ğını’, ve bu konuda hatırı sayılır ‘refleksiyon’ deneyimi biriktir­
diğini göz ardı ederseniz; yine bir krizin ‘çıkmasının’ verdiği ve 
her kuşakta birden fazla tadılabilecek doyumla iktifa edersiniz. 
Bir başka vahim yan tesir,  krizin ‘kısa vadedeki’  toplumsal tah­
ribatını bir  tür  eğitim zayiatı gibi görerek dünya-tarihsel siyasî 
fırsata odaklanan bakışın, basbayağı Efendinin Sinizmine akraba 
olmasıdır.  Sosyalizmin ekonomist yorumunun, krizin “aynı za­
manda  fırsat”  olduğunu  söyleyen  işletmeci  söylemle  buluşma 
zeminidir burası. Bunlardan daha mühimi, işte o zayiata,  tahri­
bata, sefalete, özcesi kapitalizmin kötülüğünün ve yanlışlığının 
açığa  çıkmasına,  -zım nen  de  olsa-,  bizatihî  umut bağlamaktır. 
Sosyalizmi ‘reaksiyon’a ve ‘anti’lere emanet eden kriz pususu...
Politika  literatüründe  hep  hatırlatıldığı  üzere,  kriz,  eski Yu­
nanca  krinein  kelimesinden  geliyor;  ayırma,  ayrışm a  demek. 
Çağrışımları:  Ayrım  çizgisi.  Yol  çatalı.  Dönüm  noktası.  Ka­
rar ânı...  Bu  bakımdan kriz  gerçekten bir  fırsattır  da;  bir  karar

---

ânında bulunduğu  görerek silkinme,  kalkışma  fırsatı.  Kriz,  çe­
lişkileri uçlaştırır,  gözle  görünür ve  vicdana  dokunur hale  ge­
tirir;  ajite  eder.  Baygınlık veren  “istikrar”  bozulur,  “sistem”in 
meşruiyet  zemini  aşınır,  halihazır  olanın  “normalliğine”,  ka­
çınılmazlığına ilişkin kabuller sarsılır.  Darlıkların,  müşkül du­
rumların  öğretici  deneyimlere  ebelik  ettiği  de  varittir.  Sol  ta­
hayyülün  kriz  ânlarına  ‘yatırım yapması’  kesinlikle  boş  değil­
dir,  kısacası.  Mesele,  bu  kez  biz  berbat  işletmeci/halkla  ilişki­
ler lisanına başvurarak  en basitinden söyleyelim;  negatif ener­
ji  ile pozitif enerjiyi ayırt etme meselesi!  Krizin dibe vurmayla, 
çöküşle,  kısacası  sistemin  çelişkilerinin  keskinleşmesiyle  ilgili 
veçhelerine  odaklanmak ile;  krizin  zorlayacağı  (zorlayabilece­
ği), vesile olacağı (olabileceği), bir ‘hayat hamlesine’ sevk eden, 
öznelik kapasitesini geliştiren deneyimlere odaklanmak arasın­
daki ayrım.  Kriz, bu iki tasavvur arasında da bir yol çatalı.
Sosyalizmin tarihinde, umudu kapitalizmin çöküşünün sırtı­
na yükleyen negatif kriz tasavvurları, neredeyse bir yüz yıl bo­
yunca  tartışılmıştı.  “Sefalet  teorisi”  kavramı  altında  da  yürü­
tülen bu  tartışmayı1  hatırlayarak, meselemizi derinleştirelim.
Sefalet teorisi
19.  yüzyılda  Marx-öncesi  sosyal-demokrat  hareketin  düşünce 
evreninde  “sefalet  teorisi”  ehemmiyetli  bir yer  tutuyordu.  As­
lında teoriden ziyade, Malthus’ün nüfus artışı olgusunu bir do­
ğal  felâket  döngüsü  olarak  kurgulamasından  da  esinlenen  bir 
inançtı  bu.  Hıristiyanlığın  özellikle  heterodoks  kollarında  iti­
bar gören ve zillet koyulaştıkça kurtuluşun yaklaştığına inanan 
Mesihçi  anlatılardan  ve  ütopyalardan  da  besleniyordu.  Sefalet 
teorisinin  çekirdeğinde,  kapitalizmin  gidişatının  işçilerin  du­
rumunun mütemadiyen kötüleşmesine yol açacağı kabulü var­
dı; neticede işçilerin canına tak edecek ve kapitalist sisteme baş 
kaldıracaklardı.  Marx-sonrası  sosyal-demokrasi  akımı  (ki  Bi­
rinci  Dünya  Savaşı’na  kadar bunun  zımnında  sosyalist ve  ko­
1 
W olf Wagner, Verelendungstheorie - die hilflose Kapitalismuskritik, Fischer Ver- 
lag, Frankfurt a. M.,  1976.

---