Tanıl Bora Sol, Sinizm, Pragmatizm

ve  özgürlüklerle ilgili  meselelere  tutkuyla bağlanmış,  sosyaliz­
me  veya  sosyal-demokrasiye  angajmanları  bununla  mukayyet 
olan  solcular.  Bu  karikatür için bir  aile  mecazı  kullanacaksak, 
‘arı duru’ sosyalistler/solcular, daha doğrusu böyle bir an-duru- 
luk arayan solcular için  (bu  da bir  “soyut insan”  türü sayılabi­
lir!),  liberal-solcular kardeşlerdir  (kimisi ruh gibi yakın,  kimi­
si nizalı), sol-liberaller ise kuzenler/kuzinler ve yeğenler (kim i­
si birinci dereceden, kimisi üçüncü göbekten).
Liberal-sol  politik  düşüncenin  ve  tutumun,  köklü  bir  ge­
leneği  olduğunu  da  unutmamalı.  Kökleri  kimilerince  (benim 
sol-liberal  olarak konumlandırmayı yeğleyeceğim) John Stuart 
Mill’e kadar uzatılan; has örnekleri olan Joh n  Dewey, Bemhard 
Shaw,  Bertrand  Russell,  C.  B.  Macpherson  üzerinden Jürgen 
Habermas’a,  (yine  sol-liberallikle  tavsif etmeyi yeğleyeceğim) 
John Rawls’a kadar çatallanan, farklı kaynaklardan beslenen bir 
delta.  İnsan  esenliğinin ve  beşerî  çoğul-değerliliğin  nesnel ya­
pısının, liberalizmin temel unsurlarıyla (bireycilik,  [yasa önün­
de]  eşitlik, evrensellik, iyimserlik) bağdaşmadığını, hak temelli 
bir toplum tasarımı kurulamayacağını, hatta liberal ideolojinin 
temel liberal değerleri yozlaştırdığını; liberalizmin siyasal felse­
fesinin tek geçerli bakiyesinin (özgürlüğün temel güvencelerini 
sağlayan ve yönetimleri sınırlayan, çoğulcu)  sivil  toplum oldu­
ğunu savunan post-liberalizmi13 de bu aileye katabiliriz.
Bu  gelenek içinde  anılan Italyan düşünür Norberto Bobbio’- 
nun14  politik  macerası  üzerine  Perry Anderson’m yazdığı  lâtif 
makale,  liberal-sol  düşüncenin  ufku  ve  kısıtları  hakkında  na­
sıl da zihin açıcıdır!15 Bobbio,  İtalya’nın faşizm,  anti-faşist mü­
cadele ve  faşizm-sonrası  demokratikleşme mücadeleleriyle be­
13  Bu  konuda,  5.  dipnotta  andığım, John  Gray’m kitabı aydınlatıcıdır  (bilhassa 
son bölüm:  “Liberalizmde ne öldü ne kaldı?”, s.  305-352).
14  Onun  “iki kutuplu  dünyanın  yıkılışından”  sonra yazdığı  kitap,  ideolojilerin 
sonuna ve  sağ-sol ayrımının bittiğine  dair  ilan ve  tebliğler karşısında,  bu  te­
mel ayrımın ‘ezel-ebed’ mâhiyetine dair gayet alçakgönüllü ama son derece sa­
rih bir cevaptır.  Norberto Bobbio, Sağ ve Sol, çev.  Zuhal Yılmaz, Dost Kitabevi 
Yayınlan, Ankara  1999.
15  Perry Anderson,  “Norberto Bobbio”nun Yakınlıktan”, Tarihten Siyasete Eleşti­
ri  Yazılan
  içinde,  çev.  Simten  Coşar  (yay.  haz.  Elçin Gen),  İletişim Yayınlan, 
İstanbul 2003, s.  131-184.

---

lirlenen  özgül  koşullarında, Bobbio’nun liberal ve sosyalist ge­
lenekleri  sentezleyerek  ikisi  arasında  bir  “üçüncü  yol”  (ne­
ler  duyuyoruz!)  açmaya  çalışageldi.  Anderson’ın,  liberalizmin 
İtalya’daki  paradoksal  mevkiiyle  ilgili  söylediklerini,  Türkiye 
için de üzerinde düşünmeye değer buluyorum -  benzetmekten 
ziyade,  mukayese etmek ve  farkları düşünmek için:
Liberalizmin klasik ideallerinin İtalya’da bir yandan yüceltilir- 
ken bir yandan da parodiye dönüştürülmesi, bu ideallerin baş­
ka yerlerde yitirdiği normatif gücü korumasını sağlamış, böy- 
lece kurulu düzene muhalefette en beklenmedik ve güçlü un­
surları oluşturmuşlardır.  (a.g.e., s.  147-8)
Bobbio  için sosyalizm,  liberal ideali de kapsayan bir idealdir
-  oysa  tersi mümkün değildir  (bunu  liberal-solu  sol-liberallik- 
ten ayıran sağlam bir ölçüt sayabiliriz).  Müphem bir  “proletar­
ya  diktatörlüğü”  adına,  liberal demokrasinin kazanımlarını  fe­
da  etmeye  yanaşmaz.  Liberal  kurumlan,  maddî  kültüre  ait sa­
yar -   o  denli  tartışılmaz,  ‘nötr’.  Onun  liberalizme  tutunduğu 
yer,  doğal  haklar mefhumu ve  temel insan haklarının anayasal 
güvencesine  verdiği  aslî  önemle  ilgilidir.  Anderson’ın  deyişiy­
le,  “piyasaya  karşı  özel  bir bağlılıktan  ziyade  anayasal  devlete 
derin bir bağlılık”  duyar  (a . g . k s.  152). Ancak, defalarca hayal 
kırıklığına  uğrasa  da,  “iyi  niyet”  kurbanı  olsa  da,  Bobbio’nun 
gözleri  burjuva  devlet  aygıtının  gerçekliğine  kapalı  değildir. 
Angaje bir anti-faşist olarak onun Gladio ülkesinden yaptığı şu 
tesbiti, biz Ergenekon ülkesinde iyi anlarız:
Temsilî devlet, hiçbir zaman İdarî devleti kendisine  tâbi kıla- 
mamıştır.  Ordu, bürokrasi ve gizli servisler,  parlamenter de­
mokrasinin altındaki gizli unsurlardır.  En iyi anayasa bile, sa­
dece günümüz devleünin muazzam, karmaşık yapısının alda­
tıcı görünümünü sergiler. Onun -en derin kısımları şöyle dur- 
sun- gerisinde ya  da içerisinde saklı  olanları,  hemen hemen 
hiç göstermez,  (a.g.e., s.  165)
Bobbio’un  düşüncesinde  kapitalizmin  ‘nerede’  durduğunu 
Perry Anderson şöyle rasat ediyor:

---

Adaletsiz bir dağıtım sistemi olmanın ötesinde, bir üretim sis­
temi olarak kapitalizm, Bobbio için, bazı açılardan, aşırıya kaç­
madan eleştirilecek bir arka plandan öteye gitmez -  bütünün­
de  reddedilen ama hiçbir zaman çözümlenmeyen bir sistem. 
(a.g.e., s.  173)
Sosyalizm  nokta-i nazarından bakıldığında,  liberal-solun  te­
mel  kısıtı,  problemi,  zaafı  tam burasıdır.  Kapitalizmi  de  nere­
deyse  “maddî kültürün”  bir vakıası kabul  etmek...  Kapitalizm­
le  ilgili  bir  hoşnutsuzluk,  ahlâkî bir  anti-kapitalizm  eksik  de­
ğildir, liberal-solda veya Bobbio’nun kendisini tanımladığı üze­
re  liberal-sosyalizmde.  Ancak  kâh yenilgilerin  yol  açtığı  hayal 
kırıklığı,  kâh  politik  konjonktürün  veya  kuvvetin  kapitaliz­
me alternatif yaratmaya elverişsiz görülmesi;  çoğu zaman daha 
âcil, yakıcı sorunların öne alınması, demokrasi ve insan haklan 
gündeminin  ağır basması;  kimi zaman da kapitalizmin gerçek­
ten  “maddî  medeniyetin”  bir vakıası  olarak  görülmesi  (ki  bu­
rası  liberal-soldan  sol-liberalliğe  geçişin  eşiğidir),  Bobbio  gibi 
umumiyetle  liberal-solu  kapitalizmi sorunsallaştırmaktan  (da­
ha doğrusu bu sorunu güncel bağlamlarda siyasallaştırmaktan) 
ve sınıfsal meselelere eğilmekten uzak tutar.
Her  fâni  gibi  Bobbio’nun  da  politik  macerasında  ve  düşün­
cesinde görülen savrulmalar, boşluklar, bazen de tutarsızlıklar; 
liberal-sol tutumu tam teşekküllü bir doktrin, kaskatı bir pozis­
yon
  olmaktan  ziyade  düşünsel-politik  bir  uğrak  olarak  almak 
gerektiğine  dair  bir  uyarı  olmalı.  Düşüncenin ve  eylemin  ‘uğ­
radığı’ bir yer,  kavramın sözel çağrışımıyla;  Praxis’in bir ânı...
"Liberal" gündem ve "sol" gündem
“Liberaller” ve  “solcular”, Tuzla için kolay kolay beraber yürü­
yemezler.  (Teorik olarak, pekâlâ yürüye de bilirler aslında; an­
cak  memleket  liberallerinin  sesli  çoğunluğunun  Tuzla’ya  ilgi­
si  “memlekette  adam  gibi  solcu  olsa  Tuzla’yla  ilgilenir”  siniz- 
minden öteye gitmedikçe, fiilen zor.)  Fakat “liberaller” ve  “sol­
cular”,  biliyoruz  ki  Hrant  Dink  için birlikte  yürüdüler.  Ya  da,

---