Tanıl Bora Sol, Sinizm, Pragmatizm

rışahsîleşmesinin,  maddiyatın  zalim  egemenliğinin  görünüm­
lerini  tasvir  etmekte,  bunları  karalamakta  bir  şehvet  yok  mu­
dur?  Bu  şehvet,  yozlaşmayı  mahkûm  etmenin  ahlâkî  yüceliği 
adına, bazen de bizzat karalayıcı tasvirin estetiği uğruna, yozlu­
ğun seyrine dalıp, kapılıp gidebilir, bununla doyabilir.  Bu aşkî- 
nefret  sarmalında,  romantizmin  sinik  çekirdeği  dönenir.4  Ro­
mantizmin sözlüsü olan melankoli de bu döngüde belirir: nafi­
le  eleştirinin bazen kendinden emin ve  kendine kapanmış, ba­
zen de acılaşan, sarkastikleşen melankolisi...
Burada,  romantizmin negatif söylemi ile pozitif söylemi ara­
sında  bir  derbend5  var:  Yitik  geçm iş  izleği.  Rom antiklerin, 
Löwy&Sayre’nin  de  vurguladıkları  gibi,  klasik bir  karakteris­
tiği:  Bugünü  lanetlerken  geçmişteki  bir  altın  çağa  gönderme 
yapmaları, onu özlemeleri veya ihyâ etmeyi kurmalarıdır. Yitik 
geçmişle  derdin daha  aktüel  (her daim aktüel)  ve daha maddî- 
somut nitelikli bir başka veçhesini ise, yitim  deneyimi ile tanım­
lıyorlar  (a.g.e.,  s.  28).  Yani  sadece  tahayyül  edilenle,  kurgula­
narak ülküselleştirilenle kayıtlı olmayan,  bilfiil tanıklık edilen, 
maruz kalınan, yaşanan bir yitim deneyimi.  Kilit kavram bence 
budur.  Zira unutmamalı ki, kapitalist modernleşme bir seferlik 
bir  operasyon  değildir;  daha  ziyade,  hem  makro/global  büyük 
dalgalarla hem de farklı düzlemlerde eşzamansız ilerleyen deği­
şim dinamikleriyle yürüyen bir süreçtir.  Dolayısıyla, bir defada 
değil  mütemadiyen  değişim  şokları  yaşatır,  sadece  kadimden 
gelenleri  değil  kendi  yarattığı  modern  gelenekleri  de  çiğner; 
geçmiş sürekli yiter.  Her kuşak bir gün nostaljiyi tadacaktır!
Bu  derbendde  galiba  en  travmatik yitik,  cemaatin  kaybına 
ilişkin  olandır.  18.  yüzyıl  sonlarındaki  eseriyle  edebî-kültürel 
romantizmin simgelerinden olan Ingiliz şair Coleridge’in mah­
zun söyleyişiyle:  “artık biz sözcüğünden kimsenin bir şey anla­
mayacağı”  zamanlara  geliniyordur,  kapitalist  modernlikle  bir­
likte  (a.g.e., s.  160).
4 
Birifcim’de  sinizm  kavramı  etrafında yürüttüğüm  tartışmayı  hatırlatmak iste­
rim:  “12 Eylül bozgununun sürekliliği:  Sol ve sinizim",  sayı  198,  Ekim  2005 
ve “İki sinizm,  iki pragmatizm ve eylemi yeniden düşünmek", sayı  210 Ekim 
2006.
5 
Dar geçit; veya:  hudut kalesi!

---

Şimdi, yitim  deneyimi ve  onun içinde bilhassa  cem aat  kaybı, 
hem  romantik  anti-kapitalizmin  muhafazakâr  biçim inin  hu­
dut  kalesidir;  hem  de  bu  tepkinin/hoşnutsuzluğun  sosyalist- 
devrimci  bir  yöne  sevk  olabileceği  dar  geçit.  Kapitalist  mo­
dernliğin  tecavüzüne  karşı bir  “geleneği”  korumaya  ve  cema­
ati  ‘tutmaya’  çalışm ak  muhafazakâr  hudut  bekçiliğidir;  me- 
lankolik-nostaljik  bir  tutumla  yitirilenin  hüznünü  beslemek­
se,  Tanpmar’ın  teşbihiyle,  “iç  kale”ye  çekilmek.  Yitim  deneyi­
miyle yüzleşmenin eleştirel biçimi ise, yitirilenden çok deneyi­
me
  odaklanacaktır.  Kapitalist modernleşmenin  süreğenliğinin 
idrakinde  olmak veya  onu  sezmekle  de  ilgilidir  deneyim  vur­
gusu; yitim deneyimi ‘kalıcıdır’, yitirilenler ise  geçip gitmekte, 
hatta  hep  değişmektedir!  Metalaşma,  şeyleşme ve  ‘yabancılaş­
manın’  toplumsal ilişkilerde yol açtığı değişimin  üzerine düşü­
necek
 ve bunu -rom antik sıfatıyla- öncelikle öznelik kapasite­
si  bakımından  yapacaktır.  Kapitalist  modernleşmenin  özneli- 
ği  geliştirme  vaadi ve  potansiyeli  ile bu  potansiyelin gerçekle­
şememesi  arasındaki  çelişkiyi  eleştirisinin  odağına  alacak;  öz­
nelik  kapasitesi  güdük  kaldıkça  daha  fazla  hissedilen  cema­
at kaybının,  bu  çelişkiyle  titreşime  ve  reaksiyona  girdiğini  id­
rak edecektir.
Romantik anti-kapitalizmin pozitif saiklerine de bu derbend- 
den geçeriz.  Böyle bir pozitif söylemin aslî kaynağını oluşturan 
yitik altın çağ imgesi, muhafazakâr ve dinî romantiklerin bilin­
cinde  gerçekten yaşanmış bir  tecrübeyi yansıtır.  Oysa bu,  kur­
gusal  eski zamanlardan damıtılmış muhayyel bir hayat idilidir. 
Geleceğe yansıtılmış  altın çağ idili demek  olan  ütopya da  tuta­
bilir  bunu  yerini.  Ütopya,  romantik  anti-kapitalizmin  pozitif 
söylemine geniş bir menfez açar.  “İlerde bir gün...  sömürünün 
ve  zulmün  olmadığı  eşitlikçi bir dünya”  hülyası,  olanca  naifli- 
ğiyle, her nevi sosyalist doktrinden daha dayanıklı değil midir?
İşte,  Ernst  Bloch’un  kendini  hatırlattığı  nokta.  Bloch’un 
ütopyacı  anlatısı,  rom antik  anti-kapitalizmin  negatif ve  po­
zitif söylemlerinin  buluştuğu  bir  anlatıdır.  Kapitalist  uygarlı­
ğın  yol  açtığı  İnsanî  sefalete  dair  kültürel  karamsarlık  motif­
lerini,  iyimser  ütopyacı  devrimciliğin  hizm etine  koşm uştur

---

o.  Löwy&Sayre  de  belirtiyorlar,  Bloch’ta,  geçmiş  altın  çağ  ile 
ütopya  arasındaki  geçişlilik  çarpıcıdır.  Az  evvel  aktardığımız, 
Engels’in  ilkel  komünal  toplumda  bir  idilin  puslu  görüntüsü­
nü  aramasından -veya bizde  “Doktor”un  “antika  toplum”  tez­
lerinden!- daha çarpıcı... Ütopyasının imgelerini eski zamanla­
rın deneyimlerinden, daha çok da kadim düş  fragmanlarından, 
mit repertuarlanndan devşirir.6 Mitler, Löwy&Sayre’nin gerçe- 
küstücüleri  anlatırken  belirttikleri  gibi:  “Faşistlere  bırakılma­
yacak kadar değerli bir kaynak”tır  (a.g.e.  s.  202-3).  Bloch,  tam 
da  bu  kaynağı  faşistlere  bırakmamaya  azmetmenin,  bunu  bir 
dava haline getirmenin  timsalidir.
Ne lüzum, ne fayda?
Başlıktaki soruya gelelim:  Romantik anti-kapitalizme ne ihtiya­
cımız  olabilir?  Kapitalizmin  mutlak iktidarının  hükmünü  sür­
düğü,  kaçınılmaz  sayıldığı  bir zamanda  soruyoruz  bu  soruyu. 
Akademik  ve  marjinal  politik  lehçelerin  dışında,  kapitalizmin 
adlandırılm ayacak
 kadar doğallaşmış olduğu veya zaten bir do­
ğa
 olarak adlandırıldığı bir zamanda... Kapitalizmin neden “kö­
tü”  olduğunun  sosyalistlerce  (sosyalistlerin  ‘doğal’  anti-kapi- 
talistliği  çerçevesinde)  veri  sayıldığı  lâkin bu  verinin  üzerinde 
düşünülmekten,  işlenmekten  çıkıp  hafızanın  kilerine  kapatıl­
dığı koşullarda...
Bundan,  salt bir  tebliğ vazifesi  olarak bile,  anti-kapitalizmin 
lüzumu  çıkmıyor  mu?  Anti-kapitalizmin bir  politik  program 
demek olmadığım,  bir alternatif inşâsını  ikame  edemeyeceğini 
bilerek...  Anti-kapitalizmin  romantik söylemi,  kapitalizmin kö ­
tülüğünü
  anlatmanın  bereketli,  dahası  yürek  soğutucu  bir im­
kânıdır. Bir ajitasyon imkânıdır.  Kayıpları, ısdırapları vurgular; 
tasvirîdir -  göze gönle hitap eder. Sömürünün, zulmün, adalet­
sizliğin  gayrı  maddî  boyutlarına  ve  ‘standart’  ezilenler  kadro­
sunun ötesine,  tüm İnsan’a  uzanan nüfuzuna  dikkat çeker.  Bir
6 
Bloch’un düşünceleri için: Emst Bloch,  Umut İlkesi - 1. cilt, çev. Tanıl Bora, İle­
tişim, İstanbul 2007 ve Tanıl Bora, “’Peygamberâne’ ve ‘geveze’? Emst Bloch ve 
Eleştirel Teori: Akrabalıklar ve mesafeler”. Toplum ve Bilim, sayı  110.

---