Tarbiya jarayonida milliy qadriyatlarni o‘rni
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.2.
Ota-onaga izzat-hurmat, oilaga sadoqat va g‘amxo‘rlik - shaxs ma'naviyatining yuksak ifodasi Farzandlarning ota-onaga hurmati Sharqda hamma vaqt juda yuqori boigan. Farzandlar yoshligidanoq otasiga suyanib, onasining allasini tinglab, ularning mehriga qonib voyaga yetganlar. Ular ko‘ngliga mehr ona suti bilan kirgan, Hazrat Navoiy aytganlaridek, onani oy, otani quyosh deb bilganlar.Ota-onaga bo‘lgan bunday izzat- hurmat eilada shakllangan. Oilaga bunday jiddiy e'tibor berilishi bejiz emas. Oila va jamiyat o‘zaro bog‘langan. Oila - jamiyatning tarkibiy qismi. Jamiyatning barcha yutuq va kamchiliklari, ziddiyatlari oilada o‘z aksini topadi. Oila- insonning o‘zini ishlab chiqaruvchi muqaddas makon. U inson zotini, uning avlodini davom ettirish manbai. Ota-ona, oila bolalarni tarbiyalash va ularni jismonan hamda aqlan kamolotga erishuvi uchun mas'uldirlar. Bizning huquqiy-demokratik davlatimizning ravnaqi oila farovonligi bilan bog‘liq. Binobarin, «Oila - bizning xalqimiz uchun millatning ko‘p asrlik an'analari va ruhiyatiga mos bo‘lgan g‘oyat muhim hayotiy qadriyatlardan biridir». O‘zbekistonda oilaning o‘ziga xos tomonlaridan biri uni tashkil etadigan a'zolarining ko‘p sonli ekanligidir. Ularda turli avlod vakillari birga yashaydi. Shunday oilalar borki, o‘z tarkibiga 7-8 ta, hatto 10 dan ortiq farzandlarni oladi. Uning bag‘rida bir necha kichik oilalar istiqomat qiladi, yashaydi. Bu esa bolalarni tarbiyalash, ularni umuminsoniy ma'naviy qadriyatlar, an'analardan bahramand qilish, bilim darajasini oshirish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Xuddi shunday oilalarda bolalar yoshlikdanoq mehnatsevarlikni, kattalarga hurmatni, bilim va hunar egallashni o‘rganadi. Oila va jamiyat munosabatlari tizimida nikoh muhim o‘rin tutadi. Nikoh - erkak va ayol orasidagi tabiiy munosabatlarning ijtimoiy zaruriy, barqaror shaklidir. Jamiyat nikoh vositasi bilan jinslar orasidagi munosabatlarni 43 tartibga keltiradi, yangi avlodni bunyodga keltirish va tarbiyaiashni boshqarib boradi. Nikoh er va ayolning tabiiy munosabatlariga yagonalik va barqarorlik tusini beradi. Nikoh ikki jinsning tabiiy intilishlarini qonun vositasi bilan jilovlaydi, tabiiy irodasiga axloqiy go‘zallik baxsh etadi. Oila shaxsiylik va ijtimoiylik birligidan iborat. Uning shaxsiyligi, nisbiy mustaqilligi har bir oilaning o‘z maqomi borligi bilan xarakterlanadi. U o‘z xo‘jaligini yurgizishda mustaqil. O‘z taqdirini o‘zi belgilaydi, unga birov tashqaridan zo‘rlik bilan aralasha olmaydi. Shu bilan birga u jamiyatning kichik bo‘lagi bo‘lganligi uchun ham jamiyatdan xoli, alohida yashay olmaydi. Shu ma'noda, oila ijtimoiy hodisa bo‘lib, unga ijtimoiy institut, ijtimoiy guruh deb qarash mumkin. Uning manfaatlari jamiyat manfaatlari bilan mos tushadi. Oila ijtimoiy foydali funksiyalarni bajaradi, o‘z a'zolarining jismoniy va axloqiy kamoloti haqida g‘amxo‘rlik qiladi. Oilaning ijtimoiy ahamiyatini anglab yetmaslik, uni mutlaqo shaxsiy ish deb qarash jamiyat manfaatlariga zarar yetkazadi, er-xotin, ota-ona va farzandlar orasida yuksak insoniy fazilatlarning qaror topishiga xalaqit beradi. Mahalliy hokimiyat va jamoatchilik oilani unutgan yedrda turli ko‘ngilsiz hodisalar kelib chiqishi mumkin. 1998 yili Namangan viloyatidagi ayrim yoshlarning adashib; ba'zi ekstremistik kayfiyatdagi odamlar ta'siriga tushib qolishi bunga misol bo‘ladi. Oila va jamiyat manfaatlari bir-biri bilan mos tushsagina, oila ravnaqi haqida gapirish mumkin. Oila hayotining ijtimoiy va shaxsiy tomonlari uyg‘un bo‘lgandagina, u axloqiy jihatdan mustahkam bo‘ladi. Bu esa oila a'zolarining ma'naviyatiga bog‘liq. Odamlar qanchalik ongli bo‘lsalar, jamiyat rivoji ham shunchalik rivoj topadi. Ota-ona va farzandlar orasidagi aloqalar oilaviy munosabatlarning muhim tarkibiy qismidir. Chunki, farzandlar boigandagina oila to‘la sotsial va shaxsiy ma'no kasb etadi. Ota-ona va farzandlar orasidagi munosabatlarning axloqiy va pedagogik jihatlari orasida farq borligini ta'kidlash kerak. Birinchi jihati: ota-ona va farzandlar orasidagi 44 muomala, ikkinchi jihati- ota-onaning bolani tarbiyalashdagi tamoyiliari, uslub va vositalari majmuasi; birinchisini etika, ikkinchisini pedagogika o‘rganadi. Birinchi jihat bolalar tarbiyasining g‘oyaviy asosi hisoblanadi. Istiqlol sharofati bilan oilaviy munosabatlarda yuz bergan muayyan o‘zgarishlarni kuzatish mumkin. Bu o‘zgarishlarning zamini jamiyat va oilaning iqtisodiy asosi tubdan o‘zgarganligi, ijtimoiy mulk o‘rnini xususiy mulk egallay boshlaganligi bilan bog‘liq. Bu o‘rinda mulkka egalik hissiyotining tiklanganligini ta'kidlab o‘tish kerak. Oila a'zolari va farzandlari oila mulkini ko‘paytirishdan, oilaning boy va farovon bo‘lishidan manfaatdor bo‘lib qoldi. Ilgari mulk ijtimoiy bo‘lgan davrlarda farzandlar ko‘proq ota-onaga qaram edilar.Ularning fuqarolik yetukligi ham cho‘zilib, uzoq davom etardi. Hozirgi yoshlar, ayniqsa, shahar joylarida biznes bilan shug‘ullanishdan, o‘z iqtisodiy bilimini oshirishdan manfaatdor bo‘lsalar, qishloq yoshlari mulkning turli shakllarmi tasarruf qilish, fermerlik, ishbilarmonlik yo‘llarini izlamoqda. Bu holat oilaning iqtisodiy quvvatini mustahkamlashga imkon berayotir. Oilada qizlarning tarbiyasiga alohida e'tibor berish imkoniyati vujudga kelayotir. Pensiya, nafaqa, ijtimoiy yordam, tibbiy sharoitning yaxshilanishi, onalar haqidagi g‘amxo‘rlik, ulaming bo‘sh vaqtining ko‘payishi, iqtisodiy ahvolning yaxshilanishi farzandlar tarbiyasiga ko‘proq e'tibor berishga imkoniyat yaratmoqda. O‘zbekiston Konstitutsiyasida ota-onaning farzandlar oldidagi burchi aniq qilib yozilgan. Ota-onalar o‘z farzandlarini ular voyaga yetgunga qadar boqishlari va tarbiyalashlari kerak(64-modda). Balog‘atga yetgan va mehnat qobiliyatini yo‘qotmagan bolalar o‘z ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar (66-modda). Ota-onalarning farzand oldidagi burchi haqida sharqona tarbiyaning yozilmagan qonunlari ishlab chiqilgan. Bunga ko‘ra, ota- ona farzand tarbiyasi bobida kechikmasligi, chaqaloq tug‘ilgan vaqtdan boshlab uning tarbiyasi bilan shug‘ullanishi kerak. Buning ma'nosini tushunishda quyidagi misol yordam beradi.Respublikada va undan tashqarida ham keng shuhrat topgan o‘zbek sozandasi Turg‘un 45 Alimatov qiziq bir fikrni bildiradi. Uning aytishicha, bola tarbiyasi yo‘rgakdan boshlanadi. Bola yo‘rgakda yig‘lagan vaqtda uning yonida musiqa asbobini chalib, uning diqqatini jalb qilish kerak. Musiqa ovozini eshitganda bola yig‘idan to‘xtasa, unda musiqaviy qobiliyat borligi bilinadi. Bu qobiliyatni kamol toptirish ota-onaning vazifasidir. Ona allasi ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Binobarin, tarbiya onalar allasidan boshlanadi. Sharqona tarbiya talablaridan biri — ota-ona farzandiga chiroyli ism qo‘yishi, unga biror kasb-kor o‘rgatishi, voyaga yetkazib tarbiyalashi, balog‘atga yetgach, munosib juftini topib uylashi, boshini ikkita qilishidan iborat. Farzandlarning burchi ota-ona qarigach, ularning holidan xabar olish, ularga ham moddiy, ham ma'naviy yordam qilishdan iborat. Ota bilan onaning tarbiya bobida gapining bir joydari chiqishi muhim ahamiyatga ega. Oiladagi sog‘lom muhit, mehr-oqibat, o‘zaro hurmat, ota-onaning hayot tajribasi, bilimi, iymon-e'tiqodi, ma'naviyati bola tarbiyasida zaruriy omil hisoblanadi. Hozir O‘zbekistonda 23 milliondan ortiq aholi yashasa, shundan 10 million 800 ming nafari erkaklar, o‘n ikki milliondan ortig‘i ayollar. Ayollar-oilaning hayot tomirida oqayotgan qoni. Ayollarsiz oila bo‘lmaydi. Millatning davomiyligi ayol zotiga bog‘liq. Farzandlar o‘z onasini «volidayi mukarrama», «qiblagohim», «qiblayi ka'bam» deb e'zozlaydilar. Onalar ana shunday hurmatga loyiq. Afsuski, ona nomiga noloyiq, ma'naviy qashshoq onalar oz bo‘lsada, uchrab turadi. Oilada bola tarbiyasida otaning o‘rnini hech kim bosa olmaydi. Shuning uchun donishmandlar bitta ota yuzta o‘qituvchidan ustun bo‘lishi mumkinligini ta'kidlaganlar. Yaxshi otalarsiz yaxshi tarbiya bo‘lmaydi. Ota mehri ona mehridan kam emas. Oilada “otaning o‘rni boshqa”degan gap bejiz aytilmagan. O‘g‘il otadan erkaklik xarakterini o‘rganadi. o‘z otasiga taqlid qiladi. Boladagi er yigitga xos fazilatlarni ota tarbiyalaydi. Ota o‘g‘il oldida mas'ul ekanligini unutmaslik kerak. Otaning shaxsiy namunasi, mehnatsevarligi, axloqiy fazilatlari bolaga asta- sekin 46 o‘tadi, albatta. Ota o‘z farzandini insoniylikka o‘rgatishi kerak. Mehnat qilmay, tekinxo‘rlik bilan hayot kechirishga o‘rgangan kishilarning bolalari ham, yalqov bo‘ladilar. Bunday bolalar oxir- oqibatda jinoyatga qo‘l uradilar. Eng yaxshi ibrat va obro‘ halol mehnatdir. Ota-onaning mahallada, ish joyida, do‘stlar davrasidagi nufuzi, salmog‘i farzandlar e'tiboridan chetda qolmaydi. Oilada inoqlik bo‘lmasa, nosog‘lom muhit mavjud bo‘lsa, bunday oiladan qut-baraka ko‘tariladi, bolalar o‘z ota-onalarini hurmat qilmay qo‘yadilar. Bozor iqtisodi tobora chuqurlashib borayotgan hozirgi sharoitda oila a'zolari o‘rtasida mehr-oqibatni saqlab qolish juda muhim ahamiyatga ega. Bunda, albatta, oilaning ma'naviy va huquqiy asoslari mustahkam bo‘lishini ta'minlash chora-tadbirlarini ko‘rish kerak. O‘zbekistonda oilaviy munosabatlar, axloqiy normalarning asosi - oilada er-xotin tengligidir. Bu tenglik umuman oilada yangi axloqiy normalarning qaror topishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu axloqiy tenglik ularning huquqiy, iqtisodiy, siyosiy tengligi zaminida rivojlanadi. Oilaviy tenglikning qaror topishida, shuningdek, subyektiv omillar — ya'ni er-xotinning axloqiy e'tiqodiari, o‘zaro ruhiy, hissiy tajribalari ham muhim rol o‘ynaydi. Oilaviy tenglik nima degani? Bu er-xotinning oilani moddiy jihatdan ta'minlashi, bolalar tarbiyasida, ro‘zg‘or yumushlarida teng ishtirok etishidir. Bu tenglik, o‘z navbatida, er-xotinning oiladagi ma'naviy-axloqiy tengligini shakllantiradi. Er-xotinning axloqiy tengligi, ularning oiladagi teng axloqiy mavqeyi, obro‘si oila turmushini, oilaviy masalalarni tashkil etishda er- xotin huquq va mas'uliyatlarining tengligidir. Er-xotin tengligi — ma'naviy ehtiyojlarning yaqinligi bilan uzviy aloqador. Er-xotin ma'naviy ehtiyojlarining mushtarakligi ular orasidagi axloqiy birlikning shakllanishi va mustahkamlanishining muhim shartidir. Oilaviy munosabatlarning ijtimoiy xarakterda ekanligini ta'kidlash kerak. Bu narsa oilaviy burchni keltirib chiqaradi. Oilaviy burch nima? 47 Oilaviy o‘zaro burch — shaxsning jamiyat tomonidan nikoh- oilaviy munosabatlarga qo‘yilgan talablariga e'tiqod bilan amal qilishidir. Oilaviy o‘zaro burch: er-xotinlik burchi, ota-onalik burchi, farzandlik burchi demakdir. Oilani mustahkamlashda huquqiy bilimlarni egallash, ularga qat’iy amal qilish muhim ahamiyatga ega. Bunda “Inson huquqlari haqidagi Deklaratsiya”, “Oila haqida Kodeks”, inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Oliy Majlisida qabul qilingan qonunlar va boshqa hujjatlarni o‘rganishning roli katta. Mustaqillikning buyuk ne'matlaridan biri nikoh o‘qitish uchun keng yo‘1 ochilganligidir. Nikohda kelin-kuyov oldiga katta mas'uliyatli talablar, er-xotinlik burchlari va majburiyatlari yuklatiladiki, bu narsa umrbod ular uchun ma'naviy dastur bo‘lib qoladi. Oilaviy munosabatlarda er-xotin, qiz-o‘gil tarbiyasida ma'naviyatimizning muqaddas yodgorligi Qur'oni Karim va Hadislarga amal qilinsa, ayni muddao. Ularda oilani mustahkamlash, oila odobi, ota-bola, farzand burchi, qarindosh-urug‘larga g‘amxo‘rlik to‘g‘risida chuqur ma'noli yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatilgan. Aytilganlardan ma'lumki, oilada er-xotin inoqligi, farzandlarga g‘amxo‘rligi, sog‘lom muhit baxt-saodatni yaratishning muhim sharti hisoblanadi. Bugina emas, balki oiladagi sog‘lom muhit butun jamiyatning ma'naviy barkamolligini ta'minlaydigan asosiy omillardan hisoblanadi. Bu sohada quyidagicha tadbiriy choralar amalga oshirildi: birinchidan, oilaviy munosabatlarning qonuniy asoslari takomillashtirilmoqda, oila manfaatlarini qonuniy muhofaza qilish, onalik va bolalik huquqini ta'minlash; ikkinchidan, oilaning ijtimoiy manfaatlarini mustahkamlash, sog‘lig‘ini muhofaza qilish, oila a'zolarining ma'lumot darajasini yuksaltirish; uchinchidan, oilaning iqtisodiy manfaatlarini, bandlik darajasini ta'minlash, uy mehnati va turmush sharoitini yaxshilash; to‘rtinchidan, oilaning ma'naviy, axloqiy asoslarini takomillashtirish va madaniy manfaatlarini ta'minlash uchun yetarli shart-sharoitlar yaratish. Har bir xalqning ma'naviyati nafaqat o‘zining milliy omillari, shu 48 bilan birga, umuminsoniy qadriyatlarning ta'siri natijasida ham amal qiladi. Shu ma'noda milliy mustaqilligimizni mustahkamlashning ma'naviy-axloqiy negizlaridan biri umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik hisoblanadi. Darhaqiqat, milliy ma'naviyatimizning sarchashmalari boshqa xalqlarning eng yuksak qadriyatlarini ijodiy o‘zlashtirish an'analari bilan bog'lanadi. Agar ma'naviyatimiz va madaniyatimiz tarixiga shu nuqtayi nazardan yondashadigan bo‘lsak, o‘zbek milliy san'ati, she'riyati, ilmi o‘tmishda arab, fors, hatto yunon madaniyatidan bahra olganligiga guvoh bo‘lamiz. Demak, milliy va umuminsoniy ma'naviyat to‘g'risida gapirish uchun yetarli asoslar mavjud. Milliy va umuminsoniy ma'naviyat o‘rtasidagi munosabat masalasi mazkur muammoni chuqurroq bilishga yordam beradi. Bu masala ayrimlik va umumiylikka xos belgilar ifodalanishining alohida bir sohasi hisoblanadi. Umumiylik narsa- hodisalarning eng muhim, aloqalarini aks ettiradi va u faqat ayrimlik orqali namoyon bo‘ladi, xususiylik shakliga kiradi. Boshqa tomondan, har qanday ayrimlik ma'lum ma'noda umumiylikdir, binobarin, alohida tomoni yoki mohiyatidir. Milliy va umuminsoniy ma'naviyat haqida so‘z borganda ham ana shu jihatlar birligini ko‘ramiz. Milliy ma'naviyat muayyan elat, xalq va millatga daxldorlikdir. Har bir elat va millatning faqat o‘zigagina xos bo‘lgan, uning milliy ruhiyati, yashash tarzi, tarixiy an'analari va fikrlash qobiliyatlari tabiatini ifodalaydigan ma'naviyati mavjud. Chunki umumiy, abstrakt narsa-hodisa, shu jumladan, ma'naviyat ham yo‘qdir. Ma'naviyatning milliyligi masalasi, tabiiyki, uning tarixan shakllanganligi, milliy mazmun, koloritga egaligidir. O‘zbek xalqining milliy ma'naviyatini xarakterlaydigan, uning o‘ziga xosligini ko‘rsaladigan xususiyatlar quyidagilar: yuksak insonparvarlik, bag'rikenglik, mehmondo‘stlik, hamma millat va elat vakillariga izzat-hurmat ko‘rsatish, kattalarga izzat-ikrom, mulohazalilik, sharm-hayolilik, hamdardlik, mahalladoshlik, bolajonlik, 49 halollik va h.k. Bularni yanada umumlashtiradigan bo‘lsak, ma'naviyatning xilma-xil jihat va qirralari shaklida namoyon bo‘ladi: Hayo va Andisha, Vafo va Sadoqat, O‘ktamlik va Tashabbuskorlik, Himmat va Saxovat, Jur'at va Shijoat, Oriyat va Hokisorlik, Bosiqlik va Hilm, Farosat va Zakovat, Balog'at va Fasohat, Mardonalik va Mas'uliyat va boshqalar. Ma'naviyat milliy ong, ijtimoiy ong, mafkura, milliy madaniyat, e'tiqod, imon, milliy g'urur, iftixor kabi tushunchalar bilan yaqin turadi. Biroq ular o‘rtasida katta farq bor. Ma'naviyat shaxsning o‘z-o‘zini, o‘z huquqini anglashi va belgilashi hamdir. Millatning ma'naviy qiyofasi uning milliy ongi va ruhiyatida ifodalanadi. Har bir millatning ma'naviy qiyofasi jamiyatning moddiy, ijtimoiy-tarixiy sharoitlariga qarab boyib borishi qonuniy hodisadir. Ma'naviyatning muhim unsuri bo‘lgan milliy ong nisbiy mustaqildir, u jamiyatning moddiy va ma'naviy qiyofasini tubdan o‘zgartirishga faol ta'sir qilishi mumkin. Milliy ong va uning shakllanishi, eng avvalo, milliy uyg'onish zamirida sodir bo‘ladi. Milliy ong va uni anglash har bir odamdan o‘zining qaysi millatga mansubligini, o‘z milliy tarixi, madaniyati, merosi, urf-odatlari, tilini to‘g'ri, har taraflama chuqur bilishni lalab etadi. Agar milliy mansublik va uning barcha tomonlari kishilar tasavvurida ilmiy asoslangan bo‘lsa, milliy o‘z-o‘zini anglash hisoblanadi. Milliy o‘zligini anglash ilmiy-siyosiy tus olsa va ijtimoiy harakat uchun qo‘llanma darajasiga ko‘tarilsa, u, shubhasiz, milliy mafkuraga aylanadi. Milliy mafkura esa milliy madaniyat, qadriyat va ma'naviyat manfaatlarini himoya qiluvchi asosiy qurol bo‘lib xizmat qiladi. Milliy ma'naviyat millatchilik bilan kelisha olmaydi. Millatchilik ma'naviy qashshoqlik alomati, milliy ongning qusuridir. Millatchilik, o‘zga millatlarga, qolaversa, o‘z millatiga xiyonat qilishdir. O‘zga millat manfaatini inkor etish, ularning qadriyatini mensimaslik, ularni kamsitish bo‘lib, ijtimoiy adovat tug'diradigan illatdir. Shu ma'noda Pirezidentimiz ma'naviyatimiz ifodasi bo‘lgan «milliy mafkuramiz har 50 qanday millatchilik va shunga o‘xshash unsurlardan, boshqa elat va xalqlarni mensimaslik, ularni kamsitish kayfiyati va qarashlardan mutlaqo xoli» bo‘lishini alohida ta'kidlaydi. Milliy ma'naviyatning negizini milliy madaniyat tashkil etadi. Milliy ma'naviyat -jamiyatning moddiy hayotini aks ettiradi. Uning paydo bo‘lishi ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq. Shu ma'noda ma'naviyatning paydo bo‘lishi kishilik jamiyatining eng qadimiy davrlariga borib taqaladi. Insonning har bir qadami madaniyatning rivoji bilan bog'liq. Madaniyatning rivojlanishi ma'naviy jihatdan qanchalik rivoj topganligini bildiradi. Ma'naviyat kishilik jamiyatining har bir harakatida, faoliyatida ko‘rinadi. Milliy ma'naviyat - ma'naviyati yuksak, vatanparvar, donishmand shaxslar faoliyati bilan yaratiladi. Ma'naviyatni yaratishda ziyolilar bilan bir qatorda tadbirkorlar, diplomatlar, siyosiy arboblar, rahbarlar, olimlar, bastakorlar, shoir va yozuvchilar, nazariyotchilar, xullas, xalq ommasi katta rol o‘ynaydi. Dunyo tafakkuri qaymog'i alohida shaxslar tafakkurida jamlanadi va u yana shu shaxslar faoliyati orqali tarqaladi. Har qanday jamiyat taraqqiyoti xalq dunyoqarashini hisobga olgan holda, uning manfaat va ehtiyojlarini ravnaq toptirish negizida rivojlanadi. “Mustaqil O‘zbekistonning kuch qudrati manbai xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidadir, - deb yozadi O‘zbekiston Respublikasining Birinchi PrezidentiI.A.Karimov - xalqimiz adolat, tenglik, ahil qo‘shnichilik va insonparvarlikning nozik kurtaklarini asrlar bo‘yi asrab-avaylab kelmoqda. O‘zbekistonni yangilashning oliy maqsadi ana shu an'analarni qayta tiklash, ularga yangi mazmun bag'ishlash, zaminimizda tinchlik va demokratiya, farovonlik, madaniyat, vijdon erkinligi va har bir kishini kamol toptirishga erishish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoit yaratishdir”. Milliy va umuminsoniy ma'naviyatlar o‘zaro bog'langan. Ular bir- biriga ta'sir etib turadi. Umuminsoniy ma'naviyat milliy ma'naviyatdan o‘sib chiqadi, shunga qaramay, u mazmun jihatdan chuqur va boydir. Umuminsoniy 51 ma'naviyat barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad va intilishlari birligini va umumiyligini ifodalaydi. Millatlar milliy mahdudlikda emas, balki umuminsoniy aloqalar asosida rivojlanadi va jahon taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shadi.Milliy manfaatlarni, milliy ma'naviyatni umuminsoniy ma'naviyatga qarshi qo‘yish mumkin emas, milliy manfaatlar bahonasida millatparastlikni targ'ib qilish millatlararo munosabatlarga salbiy ta'sir o‘tkazadi. Umuminsoniy ma'naviyat barcha xalq va elatlarga xos bo‘lgan, ularning insoniy fazilatlarini ifodalaydigan an'analar, urf-odatlar, intilishlar, g'oyalar, sog'lom fikr, yuksak did bilan baholash qobiliyati, shu asosda qilinadigan harakat va faoliyat va h.k. bo‘lib, undan unumli foydalanish umumbashariy muammolarni to‘g'ri hal qilishga ko‘p jihatdan ijobiy ta'sir etadi. Insonning omon qolishi, ularning huquq va erkinliklari, xalqlarning har tomonlama hamkorligi, ekologik va energetik muammolar, umuminsoniy boy tarixiy meros, umuminsoniy fazilatlar, hozirgi dunyoning yaxlitligi, o‘zaro bog'liqligi va boshqalar ana shunday. Umuminsoniy ma'naviyatlarning ustuvorligi ayni vaqtda milliy ma'naviyatning mustahkamlanib borishiga yordam beradi. Jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotining hozirgi bosqichida, bir tomondan, milliy ma'naviyat, ikkinchi tomondan, umuminsoniy ma'naviyatning ahamiyati oshib bormoqda. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy munosabatlarning xalqaro munosabatlar darajasiga ko‘tarilishi kuzatilmoqda. Bu bilan umuminsoniy qadriyatlarning roli ham ortib borayotir. Milliy va umuminsoniy ma'naviyatning o‘zaro bog'lanib ketganligini siyosiy va ma'naviy sohalardagi jarayonlarda yaqqol ko‘rish mumkin. Respublikamiz jahon iqtisodiyoti bilan o‘zaro yaqinlashish maqsadida bozor munosabatlarini tanlab oldi va shu yo‘ldan rivojlanmoqda. O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘zining milliy yo‘li orqali borayotganligi diqqatga sazovordir. Bunday iqtisodiy siyosat ham respublikaning hamda insoniyatning manfaat va talablariga mos tushadi. Shu sababli ko‘pgina 52 rivojlangan mamlakatlar bizga xayrixoh bo‘hnoqdalar va o‘z yordamlari bilan ko‘maklashmoqdalar. O‘zbekiston Yevropa hamjamiyati, Xalqaro valyuta fondi va boshqa iqtisodiy tashkilotlar ishida faol qatnashmoqda. Respublikamiz xalqaro huquqning teng huquqli subyekti sifatida BMTga a'zo bo‘ldi. Milliy ma'naviyatimizning ko‘pgina tomonlari umumjahon ma'naviyatiga aylanib ketganligini hech kim inkor qila olmaydi. Buning yorqin isboti sifatida 1990 yil Imom at-Termiziy lavalludining 1200 yilligi, 1996 yil Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Ulug'bek, Navoiy, Farg'oniy, Ismoil Buxoriy va boshqa ulug' zotlarning yubileylari YuNESKO rahnamoligi va ishtirokida nishonlanganidir. Prezidentimiz Ahmad al-Farg'oniyga bag'ishlangan marosimda shunday degan edi: “Uning merosi insoniyatning yangi ilm cho‘qqilariga ko‘tarilishiga sababchi bo‘ldi, butun ma'rifiy dunyo olimlari uchun dasturi lamal bo‘lib xizmat qildi” (Milliy tiklanish, 1998- yil, 27-oktabr). Uning “Astronomiya” kitobi XII asrda lotin va ivrittillariga tarjimaqilindi, XV asrdaItaliya,keyinchalik Germaniya, Fransiya va AQShda nashr etildi. Mashhur sayyoh Xristofor Kolumb 800 yil o‘tib Ahmad al-Farg'oniyning Yer meridiani darajasi haqidagi fikrlari to‘g'riligini e'tirof etdi. Oydagi kraterlarning ikkitasi - Ahmad al- Farg'oniy va Mirzo Ulug'bek nomi bilan ataladi. Tabiiyki, o‘zbek xalqining milliy ma'naviyati jahon tamaddunidan chetda paydo bo‘lgan emas. Ma'naviyatimiz, avvalo, o‘z zaminida, qolaversa, umuminsoniy ma'naviyat yutuqlari ta'sirida shakllandi va kamol topdi. Ayniqsa, u Hindiston, Xitoy, Qadimgi Yunoniston, Rim madaniyati va jahondagi boshqa madaniyatlar ta'- sirida yana boyib bordi, ulardan ma'naviy ozuqa oldi. O‘z navbatida, o‘zbek xalqi ma'naviyati boshqa xalqlar ma'naviyatiga, shuningdek, umumjahon madaniyati ravnaqiga katta ijobiy ta'sir o‘tkazdi. Yevropa olimlarining ta'kidlashicha, Yevropa Sharqdan savodxonlikni, aniq fanlar va ularni egallash usullarini, dehqonchilik va chorvachilik ilmlarini, dengizda suzish hunarini, harbiy texnikani, tasviriy san'at, me'morchilik sirlarini, she'riy san'at jozibasini 53 o‘rgangan. Sharqlik savdogarlar ilk bor Osiyo bilan Yevropa o‘rtasidagi tijorat yo‘llarini ochdilar. Bunga Buyuk ipak yo‘li yorqin misol bo‘la oladi. Sharqliklar algebrani dunyoga keltirdilar, inson qo‘liga tabiatni ochmoq uchun kalit tutqazdilar, fizikaning barcha bo‘limlarini shu kalit yordamida ochdilar. Algebra, algoritm ilmi bobokalonimiz al-Xorazmiy ijodiy kashfiyoti bilan bog'liq ekanligini eslasak, milliy iftixor tuyg'usi jo‘sh uradi. Bozor munosabatlari qaror topayotgan hozirgi sharoitda har bir inson, har bir fuqaro o‘zligini chuqur anglashi, boy milliy ma'naviy merosini egallashi, boyishini umuminsoniy ma'naviyat bilan uyg'unlashuvi negizida amalga oshirishi muhim ahamiyat kasb etadi. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|