Тарихий манбашунослик

6–mavzu. Islom manbashunosligi asoslari


Reja:
1. Kur`on va kur`onshunoslik.
2. Xadis va muxaddislar.
3. Tafsir ilmi.
3. Islomshunoslik.


Asosiy tushunchalar: Kur`on, sura, oyat, xadis, tafsir, kissa, rivoyat, paygambar, saxoba, xalifa, Xalifai – Rashiddin, Sayyar Sharif, Imom, sunniy, shiya, xanafi, mazxab, juz`ya.


Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.

1. Islam. Spravochnik.-M.: 1969;

2. Imom Buxoriy «Jami-as-Saxix». 4-jildlik –T.: 1991.
3. Muxammad Solik. «Tafsiri xilol».-T.: 1991.
4. Entsiklopedicheskiy slovar`.-M.: Nauka. 1991.
5. «Kur`oni karim», o`zbekcha izoxli tarjima. Tarjima va izoxlar muallifi Alouddin Mansur.-T.: 1992.

Ma`lumki, ³adim arab tilidagi yozma yodgorliklar Arabiston va Suriyaning janubidagi ³oyatoshlarga eramizning I asrlari atrofida bitilgan bitik toshlardan iboratdir. Joxiliya davri V-VII asrlar she`riyati xam o²zaki tarzda rivojloana borib, VIII-X asrlarga kelibgina xatga tushurildi. Yozma adabiyot arablarda VIII asrdan yuzaga keldi.

Kuron va kuronshunoslik. Kur`on 114 ta suradan iborat bulib, dastlabki–Surai fotixani xisobga olmaganda eng uzun suralardan boshlanib, u oxriga kiskara boradi va kam oyatli suralar bilan yakunlanadi. kur`on kitob xoliga kelgach, u kuplab kuchirila boshladi. Shu bilan birga xalk ma`naviy extiyoji bilan boglik bulgan boshka ilmlar yuzasidan yoziladigan kitoblarga xam ochildi. Masjid va madrasalarda, saroylarda kitob xazinalari yuzaga keldi. Islomgacha bulgan davr adabiy, tarixiy va ilmiy manbalari bir sidira kurib chi³ildi va x.k.
Xadis va muќaddislar. Ma`lumki, xadislar islom olamida kur`ondan keyin ikkinchi mu³addas manba xisoblanib, ijtimoiy xayotning barcha jixatlariga uz ta`sirini kursatgan. muxaddislik (xadis yi²ish an`analari), Rasulullox xayot va³tlaridayo³ yuzaga kelgan. ¥imom ibn Munnabbixning (vft. 101 x.) «Saxiyfa» asari eng ³adimiy xadis xisoblanadi. U 138 ta xadisdan iborat bulgan. Bu asarning VI asr xijriyda kuchirilgan nusxasi sa³lanib ³olgan. Islomshunos olim U.Uvatovning xabar berishicha, kitob shaklida, rasmiy ravishda yozilgan birinchi xadis kitobi xijozlik olim Ibn Shixob az-Zaxriy (vft. 124 x.) ³alamiga mansub. Bu tuplam xalifa Umar kursatmasi bilan yuzaga kelgan. Umuman xalifa Umar madinaliklarga xam xudi shunday topshiri³lar bergan. ¥ijriyning ikkinchi asrida yaratilgan xadis tuplamlari ichida Molik ibn Anasning «Muvatta» nomli kitobi (Uvatov, 9-b.) aloxida ³adrlanadi. Shuni xam aytish kerakki, bu asrdan kuplab nu³sonli xadislar ular ³atorida xatto soxta xadislar xam tar³ab ketdi.
Tafsir ilmi. Islom dini turli tillarda suzlashuvchi xalklar urtasida keng yoyilgan bulsa-da, kur`onning tarjima kilish ta³i³langan, fa³at tafsir ³ilish (aynan izoxlash) an`anaga aylangan edi.
Ma`lumki, biror matnning ma`nosini echish, sharxlash, izoxlash tafsir deyiladi. Diniy ma`noda kur`on oyatlarini izoxlash va shu tu²risida yozilgan kitob tafsir deyilgan. Tafsirda odatda xar bir sura yoki oyatning ³aysi erda nozil bulgani, surada nechta oyat borligi va nimalar xususida gap ketishi, nozir bulish sabablari batafsil yoritiladi. Islom dini tarida va ³ulyozma fonlarimizda fors, turk, urdu va bosh³a tillarda bunday tafsirlar juda kup. ammo ulardan tukkiztasi–Tafsiri Tabariy, Tafsiri Saolibiy, Tafsiri Zamaxshariy, Tafsiri Bayzoviy, Tafsiri Faxriddin Roziy, Tafsiri Jalolayn (ikki Jalol) – sunniylikda; Tafsiri Tabariy, Tafsiri ¥illiy, Tafsiri ¥usayniy – shiallikda tan olingan va keng tar³algan. Markaziy Osiyo minta³asida kupro³ kur`onning tatar tilida ³ilingan tafsirlari tar³algan edi. sunggi paytlarda uzbek tilida yaratilgan tafsirlardan sobi³ muftiy Muxammad Sodi³ning «Tafsiri xilol» (T., «Movarounnaxr», 1991) ini misol tari³asida keltirish mumkin.