Тарихий манбашунослик

Sayyid Amir Xaydar Baxodirxon maktublari yoki “Majmu`ayi maktuboti Sayyid Amir Xaydar Baxodirxon” nomli to`plamda Mangitlar sulolasi (1753-1920 yy.)ning yirik namoyondaoaridan biri Amir Xaydar(1800-1826 yy.)ning o`ziga yakin amirlaridan Muxammad Inokka (keyincha oliy kushbegi) yo`llagan turli masalalarga doir muboraknomalari, inoyatnomalari va boshka 900ga yakin 10 yil davomida, 1814-1824 yillar yozilgan maktublari, jamlangan. U 464 varakli, O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharkshunoslik institutining ko`lyozmalar fondida 2120/II tartib rakami bilan saklanmokda. X1X asrning birinchi yarmida ko`chirilib, kitob xoliga keltirilgan.
Xakimbiy inok ko`p yillar davlat xizmatida bo`lib, amir Xaydarning ishonchini kozongan. Uning o`limidan (1826 y.) keyin taxt vorisi shaxzoda Umarga xiyonat kilib, Ark darvozasini 1723 yildan beri Karshida xokim bib o`tirgan shaxzoda Nasrulla to`raga ochib bergan. Xakimbiy kushbegi 1739 yili Eron podshoxi Nodirshox (1736-1747 yy.) askariga Karshini, keyin Buxoroni topshirgan.
Maktublarda Buxoro amirining ma`muriy-xo`jalik faoliyati, shuningdek uning davrida amalda bo`lgan konun-koidalar, er egaligining turlari, suyurgol, tanxo, mulki xurriy xodis xamda soliklar-xiroj, zakot, ushrlar xakida muxim ma`lumotlarni uchratamiz. Kuyida misol tarikasida, o`sha maktublardan ba`zilarini keltiramiz.
“Xokonning xurmatiga sazovor bo`lgan, davlatning ishonchli odami Muxammad Xakimbiy mextar bilsinlarki, yakshanba kuni sixat-salomat Karshiga kelib ko`ndik. Inshoallox, (kelasi) yakshanba kuni Samarkandga jo`naymiz. Bizga lozim bo`lgan va (janoblariga) tayin kilingan narsalarni olib, agar Karshiga kelolmaydigan bo`lsalar, O`rta cho`l va Xuzor Buga orkali xuzurimizga etib kelsinlar. Madrasayi oliyga vakf etilgan ”Xazonayi muftadiyn” otlig kitobni mextardan talab kilib olsinlar va tolibi ilmlarning ko`liga topshirsinlar.”
“Amirlik panoxi, vazirlikdan ogox bo`lgan, xokonning yakin odami, marxamatga loyik... xokon xazratlarining marxamati tufayli zo`r xurmat topgan Muxammad Xakimbiy inok bilsinlarki, Abdurasul to`ksabo, Safar baxodir, Xusayn, Alibek yasovul, Farmonboy, Xolboy, Norbo`ta, Murod, Shomurod va Toshniyoz, xammalari o`n kishi bo`lib, zakot yigish uchun jo`nab ketishgan. Ulardan kaysi biri olti tillo yikkan bo`lsa, yozib yuborsinlar.” Xijriy 1224 yil.