Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 33
ÖN ASYA VE ORTADOĞU‟DAKĠ TÜRKMEN VARLIĞININ
TARĠHĠ KÖKENLERĠ
Ahmet ALTUNGÖK
ÖZET
Türkmenlerin Ortadoğu'daki varlıklarının kökenlerine inebilmek için
öncelikle bilmemiz gerek bazı hususlar vardır. Bunlardan birincisi, Türkmen
kavramının ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı ve bu kavramın neyi ifade ettiğini
bilmemiz gerekmektedir. Ġkinci olarak da Türkmenlerin kim olduğu, hangi kökenden
geldikleri, kimlere Türkmen dendiğini bilmemiz icap eder. Bu sorulara vermiĢ
olduğumuz cevaplar bizi, onların Ortadoğu'daki kökenlerine ulaĢtıracak ve
Ortadoğu'daki varlıklarının hangi döneme dayanmıĢ olduğunu saptamamızı
sağlayacaktır. Acaba Türkmenler Selçuklularla beraber mi Ortadoğu'ya indiler, yoksa
onlardan önce de Ortadoğu'da Türkmenlerin mevcudiyetleri var mıydı? Bunun
incelenmesi gereken önemli bir konu olduğunu düĢünüyoruz.
Anahtar Sözcükler: Türkmen, Oğuz, Selçuklu, Türk, Ġran.
THE HISTORICAL ORIGINS OF THE EXISTENCE OF
TURKMEN IN FORE ASIA AND MIDDLE EAST
ABSTRACT
There are some aspects we should know as to retrace the existences of
Turcomen in Middle East. One of them is about when and how the notion
“Turcoman” appeared, and what this notion is attributed. Secondly, we should
know that who “Turcomen” are, from which they descended, to whom
Yrd. Doç. Dr., Bilecik ġeyh Edebali Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
Öğretim Üyesi: ahmet.altungok@bilecik.edu.tr
34
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
“Turcoman” was said. Answers to these questions would ensure that we can
determine their origins in Middle-East and the term on which their existences were
based. Wonder if, Turcomen came down to Middle East with Seljukians or is there
any proof about Turcomen‟s existence before Seljukians? We consider it to be
studied.
KeyWords: Turcomen, Ughuz, Seljukians, Turk, Iran
Türkmen Nedir? Türkmen'den Kasıt Kimlerdir?
Türkmen adının anlamı konusunda farklı görüĢler bulunmaktadır.
Bunlardan bir tanesi Beyrunî'nin savunduğu ve KaĢgarlı Mahmûd'un da
destek verdiği bir görüĢtür. Bu görüĢe göre Türkmenler, Türk boylarına olan
benzerliklerinden dolayı Türk manend Ģeklinde adlandırılmıĢ ve zamanla bu
kavram Türkman Ģekline dönüĢmüĢtür
1
. Bu görüĢe göre Türkmenleri türk
manend Ģeklinde adlandıranlar Ġranlılardır. Ġranlılar kendileriyle birlikte yaĢayan
ve Türklere benzeyen topluluklara bu adı vermiĢlerdir. Yine ReĢideddin de
Ġran coğrafyasında yaĢayan Oğuzların, Taciklere olan benzerliklerinden dolayı
Ġranlıların kendilerine Türklere benzeyen anlamında Türk manend
dediklerinden bahsetmektedir
2
. Bu anlamıyla Türkmenleri Karluk, Kalaç,
Kırgız, Kıpçak ve Uygurların dıĢında tutmaktadır. Oğuz kavramı; Arap ve
Ġran kaynaklarında Guz Ģeklinde telaffuz edilmekle beraber, bu isim Türkler
arasında MS 8 yüzyıl Orta Asya yazıtlarında ilk olarak ortaya çıkmıĢtır
3
. Ok
kelimesinden gelen
Oğuz kavramı Türk boy ve budunları arasındaki siyasi
teĢekkülleri ifade etmek için kullanılmıĢ genel bir kavramdır. Çünkü Ġslam
Öncesi Türklerde Türk boy ve budunlarının bağlı olduğu siyasi teĢekküller
oklarla ifade edilmekteydi
4
. Buna göre Ġranlıların ve Arapların kendileri ile
irtibat halinde oldukları farklı Oğuz boylarını onların Türklüklerine vurgu
olması açısından Türkmen Ģeklinde ifade etmeleri ve bu isimle kendilerine
yakın Oğuzları kastetmiĢ olmaları mümkündür. Bunun yanında batılı
tarihçiler, Kuman sözcüğündeki man ekinin Türkmen sözcüğünün sonundaki
1
Reha Oğuz Türkkan, "Türk Tarih Tezleri", Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara, 2002, s.
409-423.
2
Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefküresi Tarihi, Ġstanbul, 1999, s. 29.
3
Gulam Rıza Hasanî, "Revend ve Ferayend-i Tahavvulat-ı Tarihî Sahtar-ı Ferhengî-Ġctimaî
Akvam-ı Ġranî ba Tekîd ber Kavm-i Türkmen", PejuhiĢ Name-i Ulûm-i Ġctimaî, Sal-ı
Sevvom, ġomarey-i Evvel, Bahar, 1388, s. 141; Asameddin Göglan, "Adâb ve Rusûm-u
Mezhebî Türkmenhâ", Hablu'l-Metin, ġomarey-i Pencom, Sal-i Devvom, Zemestan, 1392, s.
101.
4
Ġbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ġstanbul, 1984, s. 216.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 35
man ekiyle aynı olduğunu ifade etmektedirler
5
. Buna göre Kuman'ın "sarı
adam" anlamına geldiği gibi
Türkmen‟in de "Türk adam
" anlamına
gelebileceğini ifade etmiĢlerdir.
Ceyhun nehrinin batısıyla Hazar Denizinin güney kısımlarına kadar
olan sahada Ġran kökenli Soğdlar ve Alanlarla iç içe yaĢayan Oğuz boyları Ġran
kültürünün etkisinde kaldıklarından dolayı, kendileri ile aynı ırktan olan diğer
Oğuz boylarından bazı noktalarda farklılık arz etmekteydiler
6
. Mesela
Türkmenlerin giyim tarzları Oğuzların aksine Ġranlıların giyim tarzlarına
benzemekteydi
7
. Bunun yanında bazı tarihçiler Türkmenlerin, Türkler
arasında kızıl tenli ve elmacık kemikleri çıkık yapılarıyla onların Oğuzlar gibi
beyaz tenli Türklerden bu yönleriyle ayrıldıklarını ifade etmektedirler
8
.
Ġranlılarla münasebet halinde olan ve onlarla iç içe yaĢayan Oğuzları, diğer
Oğuzlardan tefrik etmek için Ġranlılar; kendileri ile iç içe yaĢayan Oğuzlara bir
ihtimal Türkmen adını takmıĢ olabilirler. Türkmenler uzun bir dönem
kendilerine takılan bu isme yabancı kalmıĢlardır. Oğuzların geniĢ kütleler
halinde Ġran topraklarına indikleri dönemde ise; kendilerini onlardan ayırt
etmek için Türkmen tabirini sahiplenmeye baĢlamıĢlardır
9
. Günümüzde bile
Ġran coğrafyasında uzun bir dönem kalmıĢ ve Ġranlılarla iç içe yaĢamıĢ, yoğun
bir Ģekilde Ġran kültürünün etkisinde kalmıĢ Saka kökenli topluluklar ile
Türkmenler halen daha bulunmaktadır.
Türkmen adının anlamı noktasında ortaya atılan diğer bir görüĢe
göreyse; Ġslam dinini kabul eden Oğuzları, Müslüman olmayan Oğuzlardan
ayırt etmek için kendilerine verilen bu isim, anlamını Türk ve Ġman
sözcüklerinden almaktaydı
10
. Bu görüĢü ilk olarak ortaya atan ise Ġbn Kesir
olmuĢtur.
Türk iman tabirini destekleyen görüĢe katkı sağlayan Barthold, ilk
Müslüman olan Karlukların Türkmen sayılmaları gerektiğini çünkü Karahanlı
reisine Türkmen Beyi dendiğini ifade etmektedir
11
. Faruk Sümer ve Ġbrahim
Kafesoğlu Türkmen tabirini, Oğuzların siyasi mahlasları olarak kabul etmiĢler
ve Oğuzların Ġslam Dünyasına dahil olmalarından sonra Türkmen Ģeklinde
5
Jean Paul Roux, Türklerin Tarihi, Milliyet Yay. 1991, s. 166.
6
Zeki Velidi Togan, age, s. 212.
7
W. Barthold, age, s. 62.
8
Asameddin Göglan, agm, s. 100, 101.
9
Reha Oğuz Türkkan, age, s. 409-423.
10
ġaban Teoman Duralı, "Toplum-Devlet Ülküsü Olarak Tarihte Türklüğün OluĢması",
Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara, 2002, s. 335-349; Reha Oğuz Türkkan, agm, s. 409-423.
11
W. Barthold, Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (K. Y. Kopraman; Ġsmail Aka),
Ankara, 2006, s. 62.