40
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
tabiri kullanılmaktaydı
34
. Sâsânîler öncesinde Ġranlılar bu bölge için
Adurbadegan tabirini kullanmıĢlardır. Bundan dolayı Yunan kaynakları bu
bölgeden Atropaten Ģeklinde bahsetmiĢlerdir
35
. Ġskender istilası döneminde
buranın yöneticisi
Adurbad lakaplı bir valiydi ve bu vali antik Yunan
kaynaklarında Atropates Ģeklinde ifade edilmiĢtir
36
. Bu topraklar üzerinde
yaĢayan halkalara
Aduri adı verilmekteydi. Bu
Aduri kavramı zamanla
Azeri
formatını almıĢtır. Adur sözcüğü öz Türkçe ateĢ anlamına gelen od
sözcüğünden türemiĢ olup; Hazar, Sabar, Avar ve Uygur sözcüklerinde
olduğu gibi önüne millet yapan ek olan -ar, -er eki gelmiĢtir. Daha sonraları
odur kavramı
adura dönüĢmüĢ ve
adur sözcüğü Orta Farsçaya ateĢ anlamında,
azer Ģeklinde geçmiĢtir. Günümüzde Sakaların devamı niteliğinde olan bazı
topluluklarda ateĢ için halen daha adur veya odur kavramı kullanılmaktadır.
Ön Asya'da Türkmenler
Türklerin Ön Asya'ya ilk defa yerleĢme çabaları MÖ 7 yüzyıla
dayanmaktadır
37
. Bu yüzyıl içerisinde MÖ 658 yılında Saka-Turan boyları
Kafkasları aĢarak Ġran, Doğu Anadolu, Kuzey Irak ve Kuzey Suriye çizgisi
üzerinden Akdeniz kıyılarına kadar dayanmıĢlardır. Bu Ön Asya'ya yerleĢme
çabası, antik dönemde Türklerin ilk defa Ön Asya ve Akdeniz kıyılarına inme
giriĢimi olarak karĢımızda durmaktadır. Asurluları Ġran sahasından itmeye
çalıĢırken Kimmerleri kovalayarak Ġran ve Kuzey Mezopotamya topraklarına
giren Saka kitleleri ile karĢılaĢan, Yunanlıların Kyakeres dedikleri Keyhüsrev,
bu toplulukları batıya doğru itmiĢtir
38
. Alper Tunga'nın Saka topluluklarının
baĢında olduğu bu dönemle ilgili rivayetler eski Ġran kaynaklarında çokça
anlatıldığı gibi Alper Tunga ile Medyalılar arasındaki savaĢlara değinen Asur,
Yunan ve Çinli kaynakların varlığı da bilinmektedir
39
. Nitekim TiyanĢan ve
Altaylar bölgesinde Medyalılarla savaĢan ve sonunda Azerbaycan toprakları
üzerinde MÖ 623 yılında yakalanarak öldürülen Alper Tunga'nın ardından
Saka topluluklarının Ön Asya'da varlıkları son bulmuĢ ve bu topluluklar geri
dönerek tekrar Kafkasların arkasına çekilmiĢlerdir. Sakaların Ön Asya'ya
34
Rahim Reisneya, Azerbaycan der Seyri Tarih-i Ġran, Tahran, (Trs), s. 640.
35
Eli Smith, Researches in Armenia; Ġncluding a Journey Through Asia Minor and into Georgia and
Persia, V. I, Boston, 1833, s. 143.
36
W. Barthold, “Azerbaycan ve Ermenistan”, Tarih AraĢtırmaları Dergisi, (Çev. Ġsmail Aka),
C.
VIII-XII, s.77.
37
Zeki Velidi Togan, age, s. 35.
38
Herodotus, History of Herodotus, C. I, (Edt. George Rawlinson), London, 1862, s. 132.
39
Zeki Velidi Togan, age, s. 36.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 41
yerleĢmiĢ oldukları MÖ 658 ile 620 yılları arasındaki 38 yıllık süre içerisinde,
yerleĢmiĢ oldukları sahalar bugün çok dikkat çekici bir konuyu teĢkil
etmektedir. Günümüzde Türkmen nüfusunun Ortadoğu'da yoğun olarak
bulunduğu Doğu Anadolu, Kuzey Batı Ġran, Kuzey Irak ve Kuzey Suriye
topraklarından Akdeniz kıyılarına kadar olan yerler, Sakaların Ön Asya'ya
indikleri dönemde yerleĢmiĢ oldukları coğrafyanın aynısıdır. Sakaların bu
koridora yerleĢmelerindeki asıl etken Ġran'da Medya varlığı, Mezopotamya'da
Asur varlığı ve Anadolu uygarlıklarının tazyikinden dolayı gerçekleĢmiĢtir. Bu
coğrafyalarda günümüzdeki Türkmen varlığı Vehb bin Münebbih ile
Taberi'nin nakletmiĢ olduğu Saka toplulukları arasında kendilerine Terguman
veya sonraki ıstılahıyla Terküman adı verilen boyların olması mutabık gibi
durmaktadır.
Türklerin Ön Asya'ya ikinci büyük akınları MS 363 ve 373 yılları
arasında gerçekleĢmiĢtir
40
. Batıya doğu göç eden büyük Hun topluluklarından
bazı kütleler Kafkas kavimlerini önlerine katarak Anadolu ve Ġran
topraklarına girmiĢlerdir. Hun toplulukları Urfa'ya kadar gelmiĢlerdir. Bu Hun
topluluklarından ilk olarak bahseden Urfalı Süryani din adamı St
Ephrem'dir
41
. Akabinde Hun kitleleri Daryal geçidini aĢarak önce Ġran
sahasına ardından Anadolu, Irak ve Suriye topraklarına dağılmıĢlardır
42
. Bu
istila dalgası da MÖ 7 yüzyılda gerçekleĢen Saka istilası ile aynı rotayı takip
etmiĢtir. Hun toplulukları daha önce Saka topluluklarının yerleĢmiĢ olduğu
bölgelere yerleĢmiĢlerdir. MS 363 yılında baĢlayan bu göç dalgasının MS 397
yılına kadar devam ettiği ve bir kısım toplulukların bu istila güzergâhı
üzerinde kaldığı ve bazı kütlelerin de tekrar Kafkasya'ya geri çekildiği rivayet
edilmektedir
43
. Bu istilalar, Azerbaycan ve Mezopotamya topraklarına hâkim
olan Sâsânî Devletinin gözünü korkutmuĢtur. Sâsânî hükümdarı IV. Behram
döneminde, Hun toplulukları Kuzey Mezopotamya'da yoğunlaĢarak Sâsânî
baĢkenti Medâ'in'e akınlar yapmıĢlardır
44
. Sâsânî hükümdarı I. Yezdicürd, bu
toplulukları kontrol altına almak için büyük bir çaba harcamıĢtır
45
. Bunun
haricinde, Türkmen toplulukları Göktürklerin yıkılmasının ardından MS VII
40
Roman GiriĢmen, Ġran ez Agaz ta Ġslam, (Trc. Muhammed Muin), Tahran, 1336, s. 300.
41
ġerif BaĢtav, "Avrupa Hunları", Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara, 2002, s. 835.
42
Tarık Dostiyev, "Kafkasya'da Hunlar", Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara, 2002, s. 921-
927
43
Ali Ahmetbeyoğlu, "Türkistan'dan Doğu Avrupa'ya Yapılan Türk Göçleri", Türkler
Ansiklopedisi, C. II, s. 524, 525; Tarık Dostiyev, agm, s. 921-927.
44
Roman GiriĢmen, age, s. 301; Ali Ahmetbeyoğlu, agm, s. 524.
45
Rahim Reisneya, age, s. 510.