―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək

90 

 

Azərbaycanda  hakimiyyətə  gəlmək  niyyətləri  hərb i  qüvvə  olmadan  mü mkün 

deyildir.  Buna  görə  onlar  Azərbaycanda,  qonĢu  ölkələrdə  yaĢayan  yarımköçəri 

tayfaları  ö z  tərəflərinə  çəkmək  və  onlardan  hərbi  qüvvə  kimi  istifadə  etmək 

qərarına  gəldilər.  ġamlı,  Ru mlu,  Ustaclı,  Təkəli,  ƏfĢar,  Qacar,  Zü lqədər  belə 

tayfalardan idi. Onla rın b ir hissəsi Kiç ik Asiyada Osmanlı sultanlarının ha kimiyyəti 

altında yaĢayırdı. 

XIV-XV əsrlərdə  Ya xın ġə rqdə və Orta Asiyada mövcud olmuĢ dövlətlərin 

hakim d ini  islamın sünni məzhəbi  idi.  ġiəlik bidətçi cərəyan hesab edilir, Ģiələr isə 

təqib  olunurdular.  Bu  vəziyyət  məzlu m  xalq  kütlələri  içərisində  Ģiəliyin  geniĢ 

yayılmasına  səbəb  olur,  rəsmi  sünniliyə  qarĢı  n ifrət  və  qəzəb  doğururdu.  ġiəlik 

yuxarıda  adları  çəkilən  yarımköçəri  tayfalar  arasında  xüsusilə  gen iĢ  yayılmıĢdı. 

Səfəvi Ģey xlərinin bu tayfala rla sıx əlaqələri hələ ġey x Səfi dövründə yaranmıĢdı və 

sonralar  sabit  xarakter  almıĢdı.  Bu  tayfalar  " müqəddəs"  Səfəvi  Ģeyxlərin in 

mürĢid liy ini  qəbul  etdilər  və  onların  " mürid ləri",  "dərviĢləri",  "sufiləri"  hesab 

olunmağa  baĢladılar.  XV  əsrin  ikinci  yarısından  etibarən  bu  tayfalar  Səfəvi 

Ģeyxlərin in hərbi dəstələrinin əsasını təĢkil etdilər.  

Səfəvilər  Azərbaycanda  siyasi  hakimiyyət  uğrunda  mübarizəyə  ġey x 

Cüneydin  (1447-1460)  və  ġey x  Heydərin  (1460-1488)  təriqət  rəhbərliy i  dövründə 

baĢladılar.  O  vaxtlar  Ərdəbil  rəsmən  əvvəlcə  Qaraqoyunlu,  sonra  isə  Ağqoyunlu 

dövlətinin  tərkibində  olsa  da  Səfəvi  Ģeyxləri  artıq  Ərdəbildə  hakimiyyəti  ələ 

keçirmiĢdilər. 

1449-cu  ildə ġey x  Cüneydin nüfuzunun artmasından ehtiyatlanan Caha nĢah 

Qaraqoyunlu  onu  Ərdəbildən  çıxmağa  məcbur  etdi.  Cüneyd  7  il  ərzində  Kiçik 

Asiyada və Suriyada  Varsağ və Zülqədər tayfaları hesabına öz  müridlərinin  sayını 

artırd ı.  O,  1456-cı  ildə  20  min   müridlə  Diyarbəkir  hakimi  Uzun  Həsənin  yanına 

gəldi.  CahanĢahla  mübarizəyə  hazırlaĢan  Uzun  Həsən  Səfəvilərlə  ittifaqa  girməyi 

münasib bildi və bu məqsədlə bacısı Xədicə bəyimi ġey x Cüneydə ərə verdi.  

Ərdəbildə  Səfəv i  təriqətinin  rəhbərliy inə  CahanĢahın  köməy i  ilə  Cüneydin 

əmisi ġey x  Cəfər (1449-1470) keçdi.  1459-cu ildə ġey x Cüneyd Ərdəbilə qayıtmaq  

istədi,  lakin  ə misi  buna  icazə  ver mədi.  O,  b ir  dəstə  müridlə  "çərkə z  diyarı"na 

qəzavat  yürüĢü  təĢkil  etdi  və  sonra  qıĢlamaq  üçün  Qarabağa  qayıtdı.  1460 -cı  ildə 

Cüneyd bir daha Dərbənddən Ģimala hərb i səfərə çıxdı. Səfərlər v axtı  mürid lər hər 

dəfə  ġirvandan  keçməli  olurdular,  bu  isə  ġirvanĢah  Fərrux  Yəsarı  narahat  etməyə 

bilmə zd i.  Bu  dəfə  ġirvan  qoĢunları  Cüneydin  yolunu  kəsdilər.  Martın  4-də  Sa mur 

çayı sahilində baĢ vermiĢ döyüĢdə ġeyx Cüneyd həlak oldu.  

ġey x  Cüneydin  oğlu  ġeyx  Heydər  atasının  siyasətini  inadla  davam  etdirdi. 

O,  Uzun  Həsənin  qızı  AləmĢah  bəyimlə  evlənərək  ö z  hökmdar  dayısı  ilə  ittifaqı 

---

91 

 

daha  da  möhkəmləndirdi.  CahanĢah  Qaraqoyunlu  və  Teymuri  Əbu  Səidlə 

mübarizədə  Uzun  Həsənə  kömək  etdi.  Ağqoyunlu  hökmdan   1470-ci  ildə  ġey x 

Heydəri Ərdəbilə gətirdi və onu təriqət rəhbərliyinə qaytardı.  

ġey x  Heydər döyüĢçülərinə 12 Ģiə imamı Ģərəfinə 12 q ırmızı  zolaq lı papaq 

geydirdi.  Bundan  sonra  Ərdəbil  Ģeyxin in  bütün  tərəfdarlarını  "qızılbaĢ" 

adlandırmağa baĢladılar.  QızılbaĢlar A zərbaycan dilində "qurban olduğum, sadağa 

olduğum, pirim, mürĢidim" , - çağırıĢı ilə döyüĢə girirdilər. 

Dağıstana,  "kafirlərə"  qarĢı  cahad  yürüĢləri  davam  edirdi.  Zəngin  qənimət 

ələ  keçirmiĢ  Ərdəbil  Ģeyxləri  daha  da  qüvvətləndilər.  1488-ci  ildə  ġey x  Heydərin  

Dağıstana  növbəti  yürüĢü  zamanı  ġirvanĢah  Fərru x  Yəsar  Ağqoyunlu  Sultan 

Yaqubdan  kömək  istədi.  Tabasaranda,  ġahdağın  kənarında  Ağqoyunlu sərkərdəsi 

Süley man  bəy  Bicənoğlunun  qoĢunu  ilə  toqquĢmada  qızılbaĢlar  məğlub  oldular. 

ġey x Heydər isə öldürüldü. 

Be ləliklə,  XV  əsrin  ikinci  yarısında  Səfəv i  Ģeyxləri  Cüneydin  və  Heydərin 

Azərbaycanda dövlət qurmaq cəhdləri boĢa çıxdı.  

Bundan sonra Sultan Yaqub Ərdəbili asanlıq la ələ keçird i və ġeyx  Heydərin 

üç  oğlunu  (Sultan  Əlin i,  Ġbrah imi  və  Ġsmayıh)  anaları  ilə  birlikdə  Ġstəxr  qalasında 

(ġiraz yaxınhğında) dustaq etdi. On lar dörd il yarım burada qald ılar.  

Ağqoyunlu  taxtını  ələ  keçirmiĢ  Rüstəm  rəqib ləri  ilə  apard ığı  mübarizədə 

qızılbaĢlardan  istifadə  etməyi  özü  üçün  əlveriĢli  saydı.  O,  Heydərin  övladlarını 

həbsdən  azad  etdi,  Ģeyxin  böyük  oğlunu  -Sultan  Əlin i  Ərdəbilə  qaytardı  və  onu 

Ģeyx  kimi  tanıd ı.  Lakin  düĢmənlərini  qızılbaĢların  kö məyi  ilə  aradan  qaldırmıĢ 

Sultan  Əlin in  nüfuzunun  artmasından  vahiməyə  düĢən  Rüstəm  qoĢununu  onlara 

qarĢı yönəltdi. 1494-cü ildə Ərdəbil ya xınlığında qızılbaĢlar  məğlub oldular, Sultan 

Əli  isə döyüĢdə öldürüldü. Lakin qızılbaĢ sərkərdələri Səfəv i təriqətinin varisi olan 

7 yaĢlı  Ġsmayılı əvvəlcə Ərdəbildə, sonra isə Səfəvilərin tərəfdarı və  Gilan hakimi, 

Karkiya  sülaləsindən  olan  Mirzə  Əlinin  yanın da  gizlətdilər.  Ġs mayıl  6  il  burada 

qaldı.  Bu  müddət  ərzində  Səfəvi  təriqətin in  bütün  iĢlərini  ġey x  Heydərin  yaxm 

silahdaĢları  olan  Hüseyn  bəy  Lələ,  Xadim  bəy  Xü ləfa  və  Dədə  bəy  TalıĢ  idarə 

edirdilər.  Onlar yeni çıxıĢlar üçün əlveriĢli  fürsət gözləyirdilər. Ağqoyunlu dövləti 

daxili  ziddiyyətlər  və  tayfa  toqquĢmalan  nəticəsində  dağılmağa  baĢladı.  Səfəvi 

Ģeyxlərin in  irsi  xələfi  hesab  olunan  Ġsmayıla  xalqın  rəğbəti  get-gedə  artırdı. 

Beləliklə,  XV  əsrin  sonunda  Səfəvilərin  hakimiyyətə  gəlməsi  üçün  əlveriĢli  Ģərait 

yarandı. 

Azərbaycan-Rusiya  münasibətləri.  Avropa  ilə  əlaqələr.  XV  əsrdə 

Azərbaycan ġirvanĢahlar dövləti ilə Moskva knyazlığ ı arasında daha geniĢ əlaqələr 

yaranmıĢdı.  ġirvan  tacirləri  Dərbənd  keçid indən  Ģimala  g edən  karvan  yolu  və 

---