TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə

127 

 

üsullarla  öyrənilməsi,  nəzəri  fizikanın,  metallar  fizikası  məsələlərinin  tədqiqi 

genişləndi.

43

 

Akademik  Z.İ.Xəlilovun  rəhbərliyi  və  fəal  iştirakı  ilə  neft  qatlarında 

quyuların  ən  əlverişli  şəkildə  yerləşdirilməsinin  riyazi  öyrənilməsinin  böyük 

əhəmiyyəti var idi. Mingəçevir su qovşağı inşaatçılarının müraciətinə cavab olaraq 

Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  riyaziyyatçıları  Mingəçevir  Su-Elektrik 

Stansiyasının su altındakı borularının təzyiqini müəyyənləşdirmək üçün tədqiqatlar 

aparırdılar. 

Azərbaycan  fizikləri  yarımkeçiricilərin  düzləndirici  və  digər  elektrik 

xassələrini,  habelə  mayelərin,  başlıca  olaraq  neftin  və  neft  məhsullarının 

mikrostrukturunu,  fiziki,  termodinamik  və  optik  xassələrini  öyrənmək  sahəsində 

maraqlı işlər görürdülər. 

Respublikanın  fizik  və  riyaziyyatçıları  tərəfindən  kvant  fizikasını  və 

kosmoqoniyanı öyrənmək sahəsində vacib işlər aparılırdı. Beləliklə, Azərbaycanda 

qədim Şamaxıda Sovet İttifaqı üzrə ən böyük astrofizika rəsədxanalarından birinin 

bünövrəsi qoyuldu. 

Riyaziyyat  üzrə  tədqiqat  işləri  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyasının 

Riyaziyyat  və  Mexanika  İnstitutunda  və  Hesablama  Mərkəzində,  habelə  ali 

məktəblərin 20-dən artıq riyaziyyat kafedrasında aparılırdı. 

Respublika  riyaziyyatçıları  öz  tədqiqatlarını  funksional  təhlil  problemi, 

inteqral  tənliklər  nəzəriyyəsi  sahəsində  aparırdılar.  Onlar  həmçinin  tətbiqi 

xarakterli məsələləri araşdırırdılar. 1954-cü ildə qazın və qazlı neftin süzülməsinin 

riyazi məsələləri tədqiq olunurdu. A.X.Mirzəcanzadə tərəfindən tətbiqi əhəmiyyəti 

olan  sahələrdə  zəif  və  isti  plastik  mayelərin  hərəkəti  haqqında  mürəkkəb  riyazi 

məsələlər həll edilmişdi.

44

 

Energetika  sahəsində  respublika  alimləri  tərəfindən  Azərbaycanın 

hidroenergetika  ehtiyatlarını  öyrənmək  və  aşkar  etmək,  onlardan  düzgün  istifadə 

olunmasının  şərtlərini  hazırlamaq  üçün  böyük  iş

 

aparılırdı.  Respublika 

Akademiyasının Energetika İnstitutu SSRi Elmlər Akademiyasının Avtomatika və 

Telemexanika  İnstitutu  ilə

 

birlikdə  neft  hasilatını  və  qazma  proseslərini 

avtomatlaşdırmaq  sahəsində  mühüm  işlər  görürdü.  Lakin  fizika-riyaziyyat 

elmlərinin vacib nəticələri istehsalatda ləng tətbiq olunurdu. 

Respublikanın 

təkindəki  faydalı  qazıntıların  geoloji  quruluşunun 

öyrənilməsi  uğurla  davam  edirdi.  Yeni  neft  yataqları,  yeni  filiz  və  qeyri-filiz 

faydalı qazıntı yataqları, mineral su mənbələri kəşf edilmişdi. 

Azərbaycan  alimləri  seysmologiya  məsələlərinə  böyük  diqqət  yetirirdilər. 

1949-cu  ildə  Şamaxıda,  Gəncədə,  Naxçıvanda  və  Lənkəranda  seysmik  stansiyalar 

yaradıldı.

45

 

---

128 

 

1945-ci  ildə  böyük  elmi-tədqiqat  mərkəzi  -  Elmlər  Akademiyasının 

Coğrafiya  İnstitutu  yaradıldı.  Azərbaycanın  təbii  sərvətlərinin  dərindən 

öyrənilməsində uğurlu fəaliyyətə başlandı. 

Azərbaycan  geoloqları  diqqəti  neft  geologiyasının,  mədən  və  qeyri-mədən 

faydalı  qazıntılarının,  stratiqrafiyanın,  petroqrafiyanın  və  tektonikanın  daha  çox 

aktual məsələləri üzərində cəmləşdirdilər. Geoloqların səmərəli işlərinin nəticələri 

öz  əksini  yeddicildlik  "Azərbaycan  geologiyası"  toplusunda  tapdı  (1954-1960-cı 

illər). İqlimşünaslıq, hidrologiya, geomorfologiya və coğrafi biliklərin digər xüsusi 

sahələri  inkişaf  etdi.  "Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Respublikasının  Atlası" 

hazırlandı. 

1950-ci  ildə  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  Neft  Ekspedisiyası  təşkil 

edildi. Onun gördüyü işin mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti var idi. Azərbaycan 

neftçilərinin neft çıxarmaq texnologiyasını təkmilləşdirməsi nəinki Azərbaycanda, 

digər müttəfiq respublikalarda da neft sənayesinin inkişafına təsir göstərdi. Dəniz 

sahələrində neft yataqlarının istismarı məsələlərinə mühüm diqqət yetirilirdi. 

Alimlər tərəfindən respublikanın enerji ehtiyatları aşkara çıxarılır, onlardan 

düzgün  istifadə  olunması  şərtləri  müəyyənləşdirilir,  mövcud  enerji  sistemlərinin 

səmərələşdirilməsi  üsulları  işlənilib  hazırlanır,  neft  sənayesi  energetikasının 

mühüm məsələləri öyrənilirdi. 

 Neftin 

kimyəvi  tərkibinin  öyrənilməsinə  dair  işlər  Azərbaycan 

kimyaçılarının    diqqət  mərkəzində  dururdu.  R.H.İsmayılov,  V.S.Qutırya, 

V.S.Əliyev,  Ə.C.Ləmbəranski  və  başqalarının  rəhbərliyi  altında  katalizatorun 

"qaynar"  təbəqəsində  katalitik  krekinq  prosesi  işlənib  hazırlandı.

46

  Azərbaycanda 

ilk  dəfə  olaraq  reaktiv  mühərriklər  üçün  yanacaq  istehsalı  və  yüksək  keyfiyyətli 

dizel yanacaqlarının alınması texnologiyası mənimsənildi. 

Respublikada  kimya  elminin  inkişafında  Y.H.Məmmədəliyevin  çox  böyük 

rolu  olmuşdur.  Onun  aviasiya  benzinlərinin  yüksəkoktanlı  komponentlərini 

hazırlamağın yeni üsullarını öyrənmək təklifi elmə dəyərli töhfə idi. 

Azərbaycan  kimyaçı  alimlərin  tədqiqat  obyektlərindən  biri  Zəylik 

yataqlarının  aluniti  idi.  Qeyri-üzvi  kimyaçılar  respublikanın  mineral  xammalını 

öyrənmək üçün bir sıra qiymətli işlər görmüşdülər. 

Kimya  elmləri  sahəsində  tədqiqatlar  neftin  və  neft  məhsullarının  emalının 

yeni texnoloji proseslərinin, neft qalıqlarının dərinləşdirilmiş emalının öyrənilməsi 

və 

işlənilməsinə, 

mineral-xammal 

ehtiyatlarından 

istifadə 

olunmasına 

yönəldilmişdi. 

Nəbatatçıların  səyləri  respublikanın  florasını  öyrənməyə  və  xalq 

təsərrüfatında  ondan  istifadə  etməyin  genişləndirilməsinə,  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərinin  məhsuldarlığını  artırmağın  həllinə  köməklə  əlaqədar  bitkilərin 

fiziologiyası  və  mühafizəsi  məsələlərinin  tədqiqinə  yönəldilmişdi.  Torpaqların 

---