«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

7-MA’RUZA. DON UYUMINING FIZIK XOSSALARI
Reja:

1. 
   
   Donning sochiluvchanligi.
   
2. 
   
   O‘z-o‘zidan saralanishi.
   
3. 
   
   Donning g‘ovakligi.
   

Tayanch iboralar: Donning sochiluvchanligi - don massasi ikki fazali dispers sistema bulib (don va xavo) sochiluvchi material;

Donnning uz-uzidan saralanishi - donni joylashtirish natijasida xosil buladigan xodisa;

Donning gavokligi - don uyumidagi donlar aro xavo bilan tulgan boshlik;

Assimetrik okim – diametri katta bulgan xamda yuklash va chikarish teshiklari nosimmetrik joylashgan siloslarda kuzatiladi.

Simmetrik okim – asosan tor siloslarda kuzatiladi.

Ishkalanish burchagi - don massasining biror yuzaga sirpana boshlaydigan nisbatan kichik burchak;

Don massasining tabiiy kiyaligi (ogish burchagi) - tekis yuzaga erkin tukilayetgan don xosil kilgan konussimon shaklning yuzaga nisbatan burchagi.
Xar qanday don uyumi saqlash mobaynida hisobga olinishi lozim bo‘lgan muayyan fizik xossalarga ega bo‘ladi. Bu xossalardan mohirlik bilan foydalanish isrofgarchilikni kamaytirish, don uyumi sifatini oshirish, shuningdek donni qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha korxona va tashkilotlarda donning ushlanib qolinishini oldini olishga imkon beradi.
Donning fizik xossalari mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish jarayonlarida, shu jumladan donlarni xirmonlarga joylashtirish, quritishning zamonaviy usullarini tadbiq etish, donni qayta ishlash bilan bog‘liq jarayonlarda tebranma transportyorlarni qo‘llash va donlarni yirik inshootlarda (siloslar, zamonaviy elevatorlar, metall asosli bunkerlar va h.k.) saqlashda ayniqsa muhimdir. Bunday fizik xossalarga quyidagilar kiradi: sochiluvchanlik, o‘z-o‘zidan saralanish, g‘ovaklik, har xil gaz va bug‘larga nisbatan sorbsionlik, issiqlik sig‘imi, issiqlik o‘tkazuvchanlik, harorat o‘tkazuvchanlik, issiqlik va namlik o‘tkazuvchanlik.
Don massasi ikki fazali dispers sistema (don va havo)bo‘lib,sochiluvchan material hisoblanadi. Yaxshi sochiluvchanlik donni poriyalar, transportyorlar, pnevmotransportyorli uskunalarda aralashtirish joylash, omborxona va transportlarga joylash va boshqalarda yengillik tug’diradi.hozirgi paytda donni ortish-tushirish ishlarida, sochiluvchanlik xususiyatlaridan keng ko‘lamda foydalanilmoqda. Bu prinsipga bog‘liq holda un va yorma zavodlarida don elevatorlari vertikal uslubda qurilgan. Maxsus poriyalar yordamida elevatorning yuqorigi qavatiga ko‘tarilgan don massasi o‘zining to‘kiluvchanligi natijasida postga belgilangan mashinalarga oqib tushadi.
Silos elevatorlarda yuklash-tushirish jarayonlari ham yuqoridagi prinsipga aoslangan. Omborxonalarni don massasiga to‘ldirish darajasi ham sochiluvchanlikka bog‘liqdir: sochiluvchanlik qanchalik yuqori bo‘lsa silosning to‘lishi shunchalik tez va yaxshi bo‘ladi. Shuningdek sochiluvchanlik omborxonalarni statistik hisoblashda qo‘llaniladi.
Odatda don massasining sochiluvchanligi uchun ishqalanish burchagi va tabiiy qiyalikni o‘lchash yo‘li bilan aniqlanuvchi ishqalanish koeffitsiyenti xarakterlidir.
Ishqalanish burchagi deganda don massasining biror yuzada sirpana boshlaydigan nisbatan kichik burchak tushuniladi.
Don massasining tabiiiy qiyaligi yoki ogish burchagi deganda tekis yuzaga erkin to‘kilayotgan don hosil qilgan konussimon shaklning yuzaga nisbatan burchagi tushuniladi.
Donning sochiluvchanligiga ko‘pgina omillar ta’sir etadi.
Bularning eng asosiylari quyidagilardir: donning granulometrik tarkibi va granulomarfologik xarakteri (shakli, o‘lchami, don yuzasining tuzilishi va ko‘rinishi), namlik, aralashmalar turi va miqdori, material, don massasi oqib tushadigan yuzaning shakli va tuzilishi.
Yuzasi silliq, sharsimon shaklga ega bo‘lgan urug‘lardan (no‘xat, tariq, lyupin) tashkil topgan don massasi yuqori sochiluvchanlikka, shuningdek nisbatan kichik ishqalanish burchagi va tabiiy oquvchanlik qiyaligiga ega bo‘ladi. Bu turdagi donlarning sochiluvchanlik xususiyatiga yuqoridagi omillar nisbatan sezilarsiz ta’sir etadi.
Donnning shakli sharsimonlikdan qanchalik chetlansa va qanchalik uning yuzasi g‘adir-budir bo‘lsa, don massasining sochiluvchanligi shuncha kichik bo‘ladi. Misol qilib sholi, arpa va suli donlarini olish mumkin. Mazkur donlarning sochiluvchanligiga boshqa omillar ham ta’sir ko‘rsatadi: namlik, aralashmalar, don massasi harakatlanayotgan yuzaning xarakteri va boshqalar.
Agar don massasida aralashmalar mavjud bo‘lsa, uning sochiluvchanligi pasayadi. Don massasi tarkibidagi yengil aralashmalar (poxol, to‘pon va boshqalar) miqdori ortib ketsa,shuningdek notekis yuzali begona o‘t urug‘lari ko‘p miqdorda bo‘lsa sochiluvchanlik umuman yo‘qolishi mumkin.
Bunday donlar dastlabki tozalashdan o‘tkazilmaguncha ularni silos elevatorlarga joylashga ruxsat etilmaydi.
Namlikning ortib ketishi don massasi sochiluvchanligini yetarlicha tushirib yuboradi. Faqatgina sharsimon shaklga ega donlar bundan mustasnodir.
Kuyidagi jadvalda don massasining tabiiy qiyalik burchagi berilgan.