: Shaxs tarbiyasi
Reja:
1.Tarbiya jarayoni haqida tushuncha
2.Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar.
3.Shaxs rivojlanishida yosh va individual xususiyatlar.
4.Tarbiya usullari xaqida tushuncha.
5.Tarbiya turlari.
1. Tarbiya jarayoni haqida tushuncha
Tarbiya jarayoninig mohiyati nimadan iborat? Bu oddiy savol bo‘libgina
qolmay, pedagogika rivojlanishi shu vaqtga qadar ushbu muammoni yechish yuzasidan
ko‘pgina qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Avvalo shu narsani bilib olish lozimki,
tarbiya tushunchasi har xil mavzuda qo‘llanishi lozim. Masalan, tarbiya deganda, yosh
avlodning kelajak hayotga tayyorlash deb tushuniladi. Lekin, bu tayyorlash maxsus
tashkil qilingan tarbiya faoliyatlari bilan amalga oshirilishi mumkin.
Tarbiya shaxsni maqsadga muvofiq shakllashtirish uchun uyushtirilgan
pedagogik jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va sistemali ta’sir
etish imkoniyatini beradi. Tarbiya jarayoni o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikki yoqlama
faoliyatni pedagog va talaba faoliyatini o‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida
tarbiyalanuvchining ongi shakllanadi, his-tuyg‘ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun
zarur bo‘lgan va ijtimoiy aloqalarga xizmat qiladigan xulqiy odatlarni hosil qilinadi.
Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchilarning hayoti va faoliyatini pedagogik
jihatdan to‘g‘ri uyushtirish g‘oyat muhimdir.
Psixologik va pedagogik tadqiqotlarga qaraganda shaxsga tashqi omillar ta’siri
u xoh ijobiy, xoh salbiy ta’sir ko‘rsasin, tarbiyalanuvchi tarbiyasida ular ta’sir
ko‘rsatadi. Tarbiyalanuvchining shaxsiy tajribasi va ehtiyojlari tashqi ta’sirga
munosabatni belgilab beradi va uning xulqiga ta’sir etadi. Shuning uchun
tarbiyalanuvchi faoliyatini uyushtirishning o‘zigina kifoya qilmaydi. To‘g‘ri
tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan qalbidan paydo
bo‘ladigan munosabatni, turli xil kechinmalarni qanday anglashni, his qilishni hamda
ulardan o‘zi uchun nimalarni maqsad qilish olganligini bilish zarur.
Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongigina emas, balki, his tuyg‘ularini
ham o‘stira borish, unda jamiyatning shaxsga qo‘yadigan ahloqiy talablariga muvofiq
keladigan xulqiy malaka va odatlarni hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun
talabaning ongiga (ta’lim jarayoni asosida) hissiyotiga (darsda va turli sinfdan tashqari
ishlarda) va irodasiga (faoliyatni uyushtirish, hulqini idora qilish jarayonida) sistemali
va muntazam ta’sir etib boriladi. Talabani tarbiyalashda bularning birontasi (ongi,
hissiyoti, irodasi) e’tibordan chetda qolsa maqsadga erishish qiyinlashadi. Shuning
uchun tarbiya jarayoni ko‘p qirrali va murakkab jarayon deb yuritiladi.Uning
xususiyatlari quyidagicha aks ettiriladi.
2.2.Shaxs va uning rivojlanishi hakida tushuncha.
Har qanday jarayon o‘z natijasiga erishishga qaratilgan qonuniy va izchil
harakatlar xajmidan iborat buladi. Tarbiya jarayonining eng asosiy natijasi har
tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishdan iboratdir. Bu jarayon ikki
tomonlama bo‘lib uyushtirishni va rahbarlikni ham, tarbiyalanuvchi shaxsning o‘zi
aktivlik ko‘rsatishni ham talab etadi. Chunki u tarbiyaning umumiy maqsadlarini
amalga oshirish dasturini ishlab chiqadi, tarbiya formalari, metodlari va usullarini
asosli tarzda tanlab oladi va tadbiq etadi.
Sharqda ham azaldan farzand tarbiyasiga katta e’tibor bilan qarab kelingan.
Ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy yozganidek «Tarbiya bizlar uchun yo hayot
- yo mamot, yo najot -yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir”.
Yurtga, vatanga muhabbat, insonparvarlik tuyg‘ulari xalqimizning qon-qoniga
singib ketgan azaliy xususiyatdir. Ana shu noyob insoniy fazilatlarni asrab, avaylash
va yanada takomillashtirish, farzandlarimizni ozod va demokratik O‘zbekistonning
munosib o‘g‘il - qizlari qilib tarbiyalash masalasi ma’naviyat sohasidagi ishlarimizning
asosiy yo‘nalishini tashkil etmog‘i kerak. Ma’naviyat tarbiyaning eng ta’sirchan quroli
ekan, undan oqilona foydalanish, tarbiyalanuvchilarni vatanparvarlik, rostgo‘ylik,
halqsevarlikka o‘rgatish kerak bo‘ladi. Aslida olganda ahloq ma’naviyatning o‘zagi.
Inson ahloqi shunchaki salom-alik xush muomaladagina iborat emas. Ahloq bu insof
va adolat tuyg‘usi, imon, halollik deganidir.
Qadimda ajdodlarimiz komil inson haqida butun bir ahloqiy talablar majmuasini
zamonaviy tilda aytsak, sharqona ahloq kodeksini ishlab chiqqanlar.
Sharq tarbiyasida islom dinining roli muhimdir. «Islom dini-bu ota-bobolarimiz
dini, u biz uchun ham iymon, ham ahloq, ham diyonat, ham ma’rifat ekanligini
unutmaylik. Ana shu ma’rifatli kishilarimiz jon-jon deb qabul qiladigan va yaxshi
o‘gitlarga amal qiladilar. Mehr-oqibatli, nomusli, oriyatli bo‘lishiga izzat-ehtirom
tushunchalariga rioya etishga harakat qiladilar”. Islom dini har qanday davrda ham
insonlarni poklikka undagan, yaxshi xislatlarni ko‘paytirib yomon xislatlardan xalos
etishga chorlagan.
Pedagogika tarbiyalanuvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish uchun zarur
bo‘lgan eng samarali shart-sharoitlarini o‘rganadi va aniqlaydi. Bu masalani hal qilish
uchun avvalo «shaxs” degan umumiy tushunchaning ma’nosini va shaxsning
rivojlanish qonuniyatlari, rivojlanishning ko‘rsatkichlarini shaxsning shakllanishida
ayrim muhim omillar rolini bilish, individning rivojlanish jarayoni bosqichlarini
aniqlash, shaxsni shakllantirishda ta’lim-tarbiyaning shaxs aktivligi rolini o‘rganish
kerak bo‘ladi.
Birinchi galda rivojlanish tushunchasining ma’nosini ochib berish lozim. Bu
masalaga filosofik jihatdan baho berish bilan asoslanadi. Filosofiya rivojlanishini
tabiat, jamiyat va tafakkurning xususiyati deb quyidan yuqoriga tomon bo‘lgan harakat
deb, yangining tug‘ilishi va eskining yo‘q bo‘lishi yoki tubdan o‘zgarishi deb
hisoblaydi.
Shuning uchun pedagogikada shaxsning rivojlanish jarayoniga inson shaxsini
takomillashtirishning murakkab va ziddiyatli yo‘li deb qaraladi.
Murakkab bo‘lgan tushunchani tahlil qilinganda turli olimlar turli xususiyatlarni
asosiy tomonlar deb ko‘rsatib kelganlar. Aql, hissiyot va irodani shaxsning uch asosiy
tomoni deb ajratib ko‘rsatish eng dastlabki o‘rinishlardan edi. Keyinchalik pedagog
olimlar shaxsni o‘rganishga boshqacha yondasha boshladilar. Shaxs doim bir butun,
murakkab hodisa bo‘lib unda insonning biologik xususiyatlari ham, ijtimoiy
xususiyatlari ham gavdalanadi. Bir shaxsda uning hamma tomonlari, xususiyatlari ham
sifatlari bir-biri bilan bog‘langan bo‘ladi. Bu bog‘lanishlar nihoyatda xilma-xil bo‘lib,
turli kishilarda turlicha sodir bo‘ladi. Ba’zan ular bir-biriga zid va o‘zgaruvchandir.
Shuning uchun ham kishining har bir sifati, masalan irodasi, xotirasi yoki xarakter
xususiyati uning qanday tilak va orzular bilan yoki boshqa sabablar bilan kirishganiga
qarab mutlaqo har xil ahamiyat va qimmat kasb etadi. Xayol boyligi kishining ijodiy
faoliyati uchun zarur bo‘lgan qimmatli xususiyatdir ammo, odam xayolida o‘ylab
turgan narsalarini amaliy faoliyatida ro‘yobga chiqarmasa, bu xayol boyligi salbiy
xususiyat bo‘lib qoladi. Musiqaga qobiliyati bo‘lgan kishi uni yaxshiroq o‘rganish
uchun intilmasa va mehnat qilmasa, uning qobiliyati o‘smaydi. Turmushda kishi
o‘zidagi ba’zi zaif tomonlarni, odatlarni kuchliroq sifatlari bilan qoplashga harakat
qiladi. Biror narsani uncha tez tushunib ololmaydigan odam astoydil harakat qilib va
zo‘r berib uni tushunib oladi va mehnatini to‘g‘ri tashkil etadi. Har bir kishi juda ko‘p
odamlar bilan xilma-xil munosabatlarga kirishganda o‘zining turli xususiyatlarini
namoyon qiladi.
Shaxsning eng barqaror va ahamiyatli xislatlari uning boshqa odamlarga,
mehnatga, Vatanga bo‘lgan turli munosabatlarida ifodalanadi. Bu xislatlar kishidagi
ayrim psixik jarayonlarning kechish xarakterini ham ko‘p jihatdan belgilab beradi.
Pedagogika fani shaxsni biologik va ijtimoiy xususiyatlari o‘zaro chambarchas
bog‘liq bo‘lgan bir butun narsa deb hisoblaydi. Kishining yoshi, sog‘ligi, kasalligi,
uning faoliyatidagina emas, balki turmush tarziga ham ta’sir qiladi. Lekin shaxsning
butun qiyofasini belgilab beradigan unga o‘z jismoniy kamchiliklarini xarakteridagi
salbiy xususiyatlarni yo‘qotish kuch bag‘ishlaydigan sabablar, qiziqishlar, maqsadlar,
ya’ni ijodiy hayot natijalari hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Shaxs tushunchasi ijtimoiy foydali faoliyatda qatnashishga ehtiyoj sezishini va
aktiv ishtirok etishini har bir kishining boshqa odamlar bilan munosabatda bo‘lishi
ehtiyojini, bu munosabatning mazmuni va formalarini, shaxs bilan uning atrofidagi
kishilar o‘rtasidagi munosabatlar tizimini, uning tabiatga tevarak atrofdagi dunyoga
munosabatini shaxsning asosiy xususiyatlari deb ajratish mumkin. Shaxsning ko‘p
sohali va har tomonlama faoliyatida turli xil odamlar bilan aloqada shaxsning hamma
qiziqishlari namoyon bo‘ladi, uning odamlarga umumiy ishga, o‘z malakasiga o‘ziga
bo‘lgan munosabatlari shakllanadi. Biroq shaxs ijtimoiy turmush mahsuli bo‘lish bilan
birga tirik organizm hamdir. Organizmning hayoti biologik qonunlarga bo‘ysunadi.
Birinchi galda nerv sistemasining xossalari mavjudga keltiradigan temperament
xususiyatlari tufayli insonning butun xulq-atvori alohida xarakterga ega bo‘ladi.
Shaxsning tarkib topishi va xulq-atvorida ijtimoiy va biologik jihatlar munosabati
nihoyatda murakkab bo‘lib, kishi tarakqiyotining turli davrlarida uning boshqa odamlar
bilan bo‘lgan aloqalarining turli vaziyat va ko‘rnishlarida har xil keskinlikda namoyon
bo‘ladi.
Shaxsga avvalo uning ijtimoiy qiyofasiga, kishining o‘z atrofidagi odamlar
hayoti bilan bog‘liq holda ifodalanadigan qiyofasiga qarab baho beriladi, kishi tevarak
atrofidagi odamlar bilan xilma-xil munosabatlarga ba’zan o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan
munosabatlarga kirishib o‘zining mohiyatini namoyon qiladi. Shaxsning barcha
xislatlari atrofdagi kishilar bilan munosabatida shakllanadi. Shaxs odamlar orasidan
tashqarida yashay olmaydi va shakllanmaydi.
Hozirgi davrda shaxsni ma’naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalash davlat
siyosatining bosh mezoni hisoblanadi. Shaxs rivojlanishiga to‘g‘ri yondashish uchun
shaxsning tabiatini, tuzilishini uning xulq-atvorini va unga ta’sir ko‘rsatish vositalarini
bilish zarur.
Tug‘ilgan inson shaxs bo‘lib shakllanishi lozim. Bu jarayon bir qancha omillar
ta’sirida sodir bo‘ladi va muayyan qonunlarga bo‘ysunadi. Odatda shaxs shakllanishi
uchun uchta asosiy omillar tan olinadi. Bular irsiyat, atrof-muhit va tarbiyadir. Ushbu
omillarning hech biri vaziyat va sharoitlarga bog‘liq bo‘lmagan holatda mustaqil
ravishda shaxs shakllanishiga ta’sir eta olmaydi. Bundan tashqari ba’zi omillar faolroq,
muntazamroq ta’sir ko‘rsatadi va kishilarning ongli irodasiga bo‘ysunadi boshqalari
esa boshqarilishi qiyin bo‘lgan omillardir. Ba’zi omillarning ta’siri stixiyali ravishda
sodir bo‘ladi va shaxs tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi ayrim kishilarning irodasiga,
tashkilosizlik qobiliyatlarida va boshqalarda bog‘liq bo‘lmaydi.
Tarbiyaga shaxsni uning his-tuyg‘ularini xarakterini, jismoniy rivojini, xulq-
atvorini muayyan yo‘nalishda shakllantirish maqsadida kishilar bir-biriga ta’sir
ko‘rsatadigan ijtimoiy hodisa deb qarash lozim. Pedagogika sohasining yetuk olimlari
ijtimoiy omilning hal qiluvchi ahamiyatiga ega ekanligini himoya qiladilar, shaxs
yaxshi yoki yomon bo‘lib tug‘ilmaydi. Balki, tarbiyaning ta’siri ostida yaxshi yoki
yomon bo‘lib o‘sadi deb isbotlaydilar. Xo‘sh shaxs tarbiyasi uchun ta’sir etuvchi
omillar qaysilaridan iborat? Bu asosan uchta omilni tashkil etadi. Biologik omil, atrof
- muhit va tarbiyadagi omillardan iboratdir.
Biologik omil. Bu omilning ta’sirini avvalo shuning uchun e’tiborsiz qoldirib
bo‘lmaydiki, shaxs tirik organizmdir, uning hayoti biologiyaning umumiy qonunlariga
ham, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasining maxsus qonunlariga ham bo‘ysunadi.
Hayotning muayyan davrlarida shaxsning ayrim organlari va butun bir organlar
sistemasining tuzilishida va funksiyalarida o‘zgarishlar yuz beradi. Shaxsning sog‘lik
holati va bu holat ko‘p yoki oz muddat buzilib turishi biologik omilga taalluqli. Shaxs
hayotida nerv faoliyatining individual va tipologik xususiyatlari, yosh va jinsiy
jihatdan bo‘lgan tafovutlar katta rol o‘ynaydi, ular oldida irsiy emas, balki tug‘ma
xususiyat va tafovutlardir. Organizmning biologik yetilishi qonunlarga asoslanadi. Bu
qonun muhitning ba’zi bir tarbiyaviy ta’sirlariga turli darajada bo‘ysungan holda amal
qilishi kerak. Lekin shaxs organizmining biologik hayoti uning psixik rivojlanishini
bevosita belgilab bermaydi va shu bilan birga, unga nisbatan mutlaqo betaraf va befarq
hodisa bo‘lib ham qolmaydi. Biologiyaning asosiy tushunchasi bo‘lgan irsiyatning roli
olimlar tomonidan jiddiy muhokama qilinib kelinmoqda. Ilmiy izlanishlar shuni
ko‘rsatmoqdaki, ota-ona organizmining uzoq muddat bir xil sharoitda yashash
natijasida mustahkam o‘rnashib qolgan xossalari irsiyat yo‘li bilan o‘tadi.
Muhit. Biologiya fani muhitni organizm yashaydigan joy deb, muhitning ta’siri
esa organizm bilan bog‘liq muhit o‘rtasidagi assimiliyasiya va dissimiliyasiya yoki
moddalar almashish qonuni asosida amalga oshadi, deb tushuntiradi. Bu qonunga
binoan organizm yashab turgan muhit bir butun narsadir. Tabiiy muhit yorug‘lik,
issiqlik, ovqat, havo kabi komponentlari shaxsning organizm sifatida rivojlanishi
uchun katta ahamiyatga ega. Ammo shaxsning shaxs sifatida shakllanishi uchun bu
mutlaqo yetarli emas. Shaxsning yashab turgan muhitida odamlar, birinchi navbatda
tarbiyalanuvchiga yaqin kishilar, ya’ni oz sonli oila a’zolarigina emas, balki unga
uzoqroq bo‘lgan kishilar uning qo‘ni-qo‘shnilari, mahallasi, tarbiyalanuvchilar
bog‘chasidagi o‘rtoqlari, so‘ngra esa u birga o‘qiydigan o‘ynaydigan, birga
ishlaydigan, turli aloqada bo‘ladigan o‘rtoqlari hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Hozirda tarbiyalanuvchilar ommaviy axborot vositalari orqali o‘zlariga notanish
avlod-ajdodlarning jonli obrazlariga duch keladilar. Bu obrazlar yosh avlodning fikr va
hislariga uning voqea-hodisalariga beradigan baholariga va intilishlariga ta’sir
ko‘rsatadi. Bunday ta’sir ijobiy yoki salbiy o‘tadigan birdan-bir yo‘l shaxsning tevarak
- atrofidagi odamlar bilan munosabatda bo‘lishidir, shaxs munosabatda bo‘lgan kishilar
uning muhitidir. Shaxs bilan jamiyat o‘rtasidagi o‘ziga xos modda almashish tipi
bo‘lgan aloqa orqaligina shaxs o‘tmish - avlodlarining qimmatli tajribasini o‘zlashtira
olishi eng yaxshi katta kishilardan namuna ola bilishi mumkin.
Faqat munosabatda tarbiyalanuvchilarning tarbiyachilari-kattalarga emas, balki
tarbiyalanuvchilarning o‘zlari ham faol qatnashadigan mana shu aloqadagina, faqat ana
shu ikki yoqlama jarayondagina shaxs xilma-xil bilim oladi juda ko‘p malakalarni va
ish usullarini egallaydi, o‘zining sezgi organlari orqali idrok qilgan narsalarini anglab
olishga tashqi dunyodagi voqea va hodisalarga turli xil his-tuyg‘ular fikr va tasavvurlar
bilan javob berishga o‘rganadi.
Odamlar bilan munosabatda u nima yaxshiyu nima yomonligini nimani qilish va
qilmaslikni bilib oladi, u muayyan maqsad ko‘zlab aqlga muvofiq tutishni hamda
insonlarga va ularning fe’l-atvorlariga tanqidiy baho berishni o‘rganadi. Odamlar bilan
bo‘lgan munosabatlarida shaxs yaxshi fazilatlari bilan boshqa shaxslar o‘rtasida ajralib
tura boshlaydi, o‘zi yashab turgan jamiyatda qabul etilgan ahloq me’yorlarini
boshqalarga va o‘ziga nisbatan qo‘llab, ularni o‘z ishida mezon qilib ola boshlaydi.
Demak, birinchidan, muhit shaxsni rivojlantiruvchi omil sifatida tarixan o‘zgaruvchi
ijtimoiy hodisadir, chunki muhit, hatto shaxs dunyoga kelgan dastlabki kunlardanoq
uning hayoti o‘tadigan eng tor muhit ham, ya’ni shaxsning oilasi ham jamiyatning bir
uyasi, hujayrasidir. Tarixiy taraqqiyotning har bir davrda yangi kishini tarbiyalashning
maqsadlari va vositalari o‘zgaradi, ahloq me’yorlari, madaniyat boyliklari, katta
yoshdagi odamlarning did va qiziqishlari, fikr yuritish usullari o‘zgaradi.
Ikkinchidan, tarbiyalanuvchi o‘z aktivligi tufayli, moddiy, tabiiy va ayniqsa
ijtimoiy muhit bilan o‘zaro aloqaga kiradi. Faqat ana shu sharoitdagina muhit o‘sib
kelayotgan shaxsni rivojlantiruvchi omil bo‘lib qoladi. Inson tarbiyasida muhit
muhimmi yoki tarbiya degan savolni qo‘yish mantiqan to‘g‘ri bo‘lmaydi. Bu narsa
g‘ayriqonuniydir. Ammo muhit shaxsga ma’lum darajada tarbiyalovchi ta’sir
ko‘rsatgan taqdirdagina rivojlantiruvchi omil bo‘la oladi. Bu ta’sir stixiyali, tartibsiz
ko‘rinishda bo‘lishi mumkin, bunday holda shaxsning rivojlanishi ham mauyyan
maqsadga qaratilmagan bo‘ladi, natijada shaxsda jamiyat uchun ham, shaxsning o‘zi
uchun ham zararli bo‘lgan shaxsiy fazilatlar vujudga keladi.
Tarbiyalanuvchining o‘z atrofidagi moddiy va ijtimoiy muxit bilan aloqada
bo‘lishi, uni rivojlantiruvchi asosiy sabab ekanini tushunish munozarali bir masalani,
shaxsning psixik taraqqiyotida eng muhim narsa biologik omilmi yoki ijtimoiy omilmi
degan masalani hal qilish imkoniyatini beradi. Shaxs hayotda va kattalar bilan
munosabatda o‘z individualligini tashkil etgan jismoniy va psixik sifatlarining butun
majmui bilan harakat qiladi. Shunday qilib biologik va ijtimoiy omilni biri-biriga
qarama-qarshi qo‘ymaydi.
Pedagogikada tarbiyalanuvchining rivojlanishini uning faoliyati va shu faoliyat
tufayli yuz beradigan, shaxsning tevarak-atrofdagi voqelikka bo‘lgan munosabatlarida,
bilish jarayonlari va xarakter xususiyatlarini rivojida hosil bo‘ladigan sifat
o‘zgarishlardan iborat murakkab jarayon deb hisoblaydi. Faoliyasiz rivojlanish
bo‘lmaydi. Shaxsdagi rivojlanish mohiyati avvalo shundan iboratki, uning faoliyati
o‘zgarib va takomillashib boradi, faoliyat turlari (o‘yin, o‘qish, mehnat va boshqalar)
ko‘payadi, har xil faoliyat turlarining o‘zaro nisbati, ularning natijalari o‘zgaradi va
shu o‘zgarishlar jarayonida shaxsning rivojlanishi yuqoriroq darajaga ko‘tariladi.
Shunday qilib, bilish prosesslarida ham tarbiyalanuvchining dunyoga bo‘lgan
munosabatida ham, uning turli faoliyatida ham murakkab sifat o‘zgarishlari sodir
bo‘ladiki, bu shaxs rivojlanishining mohiyatini tashkil etadi.
Faoliyatning har xil turlarida shaxsning individual xususiyatlari shakllanadi. Bu
xususiyatlar faoliyatning maqsadlarida, faoliyatga undagan sabablarda kishi o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadni amalga oshirish uchun foydalanadigan yo‘l, usul va vositalarni va
uning o‘z ishiga, o‘z faoliyatiga, o‘zi va boshqalarning yutuq va
muvaffaqiyasizliklariga qanday qarashida namoyon bo‘ladi.
Kishi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishishda foydalanadigan vositalarga qarab
ham shaxsga baho berishi mumkin. Bunda odam o‘zidagi bilimini, o‘zi yaxshi bilib
olgan ish usullari, malaka va ko‘nikmalarni qo‘llaydi, qobiliyatlar ham shaxsning
imkoniyatlaridandir. Kishining imkoniyatlari aksariyat hollarda o‘zi o‘ylaganidan
ko‘ra, ancha ko‘p yoki oz bo‘ladi. Talabchanlik darajasi ochiq ifodalangan sabab
vaziyatning murakkabligi va masalani hal qilish yo‘lini topish zarurligi unda bo‘lgan
yashirin imkoniyatlarini oshirib ko‘rsatadi.
Shaxsning o‘zi yutuq va kamchiliklariga munosabati, beradigan bahosi bu
boradagi ruhiy kechinmalari ham uning onglilik darajasini ko‘rsatadi. O‘z yutuqlariga
takabburlik yoki kamtarlik bilan baho berish, muvaffaqiyasizlikka uchraganda
umidsizlanish yoki masalani hal etish yo‘lini topishi uchun yana ham ko‘proq sabr,
matonat bilan harakat qilish bu turli xil ruhiy kechinmalarning hammasi kishining
o‘ziga va boshqalarga bo‘lgan talabchanligini, o‘ziga-o‘zi baho berishini va bu
bahoning qanchalik asosli ekanini har xil tarzda yaqqol namoyon etadi.
Shunday qilib, shaxsning eng muhim xususiyati uning tevarak-atrofidagi
dunyoga bo‘lgan munosabatlari tizimidir. Kishi qancha ko‘p bilsa har - xil odamlar
bilan aloqada bo‘lib turli xil ishlarda bo‘lsa, shaxs sifatida unda o‘z mamlakatining
fuqarosi, yangi jamiyatning faol quruvchisiga xos eng yaxshi xislatlar shuncha
yorqinroq ifodalangan bo‘ladi.
Shaxs shakllanishi uchun zarur bo‘lgan omillardan yana biri bu tarbiyadir.
Tarbiya bu aniq maqsadga yo‘naltirilgan, muayyan vazifalar belgilangan, shuningdek,
shaxsga ta’sir o‘tkazishning aniq yo‘l, vositalari ko‘rsatilgan va maqsadga muvofiq
tashkil etilgan jarayondir.
Tarbiyaning asosiy vazifasi yosh avlodni xalqning hayotini yaxshilashga,
Vatanining gullab-yashnashiga sarflashni biladigan, istaydigan a’zolari qilib
tayyorlashdir.
Tarbiya shaxsning rivojlanishini ta’minlashi uchun shaxsdagi rivojlanish
mohiyatini tushunish, uning bilish va aloqa boshlash faoliyatining o‘zgarish sabablarini
aniqlashi zarur. Tarbiyachi shaxsni rivojlantiruvchi eng muhim omilni ham bilishi,
stixiyali ta’sir ko‘rsatayotgan faktorlarni bartaraf etishi, shaxsda dunyoqarashni
shakllantirish, uning o‘sishi va rivojlanishining muayyan yosh bosqichlariga oid
tarbiya qonunlarini aniqlashi kerak. Tarbiyaning shaxsni rivojlantirishdagi roli
to‘g‘risida turli xil nuqtai nazarlar bo‘lganligi pedagogika fanining taraqqiyoti
tarixidan ma’lumdir. Pedagogika tarbiya omiliga aktiv rol ajratadi va shaxsning
jismoniy, aqliy, ahloqiy va estetik rivojlanishiga to‘g‘ri tashkil etilgan tarbiyagina
yordam beradi. Shu bilan birga tarbiyaga ikki yoqlama jarayon deb qaraladi, unda faqat
katta yoshdagilar emas, balki kattalar tajribasini o‘zlashtiruvchi shaxslar ham aktiv rol
o‘ynaydilar.
Tarbiyaviy ishda talabaning kuchi va qobiliyatlarini hisobga olmaslik kabi
jiddiy kamchilik ham uchrab turadi. Har bir shaxsning o‘z ehtiyoj va qiziqishlari bor.
U aqlli tarbiyachining izidan borishi yoki belgilangan yo‘nalishda aktiv harakat qilishi,
ba’zan esa tarbiyachiga e’tiroz bildirishi, kattalar bilan turli xil aloqada bo‘lishi yoki
boshqalarga qo‘shilmay, passiv holda yurishi mumkin. Tarbiyalanuvchi o‘z
rivojlanishining ob’yekti va sub’yekti sifatida harakat qilganda bu jarayon eng
muvaffaqiyatli boradi. Shu bilan birga shaxsning aktivligi, tashabbuskorligi,
mustaqilligi ancha oshadi va uning o‘zini o‘zi tarbiyalashida namoyon bo‘ladi.
Pedagogika fanining asoschisi Ya.A. Komenskiy: «Har bir hunarmand buyumni
yasashga yaroqli materialning xossalarini o‘rgangani singari, o‘z oldiga insonnini
barkamol qilib tarbiyalash vazifasi turgan pedagog ham shogirdining qanday
xislatlarga ega ekanligini bilishi kerak” - degan edi. Albatta pedagog qaysi fandan dars
bersa o‘sha fanni talabalarning shu fanni to‘g‘ri o‘zlashtirishlariga yordam beradigan
uslublarni yaxshi bilishlari lozim. Ammo talabaning ehtiyojlari, qobiliyatlari
qiziqishlari va ularning chin ko‘ngildan xohlab chidam va matonat bilan o‘qishga
tayyormi-yo‘qmi ekanligini hisobga olinmasa, o‘qish qoniqarli natija bermaydi,
pedagogning mehnati og‘ir kechadi. Shaxsning fikrlash qobiliyati va xarakter
xususiyatlarini nazarda tutgan holda olib borilgan ta’lim talabalarni bilim olishga
rag‘batlantiradi, o‘qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydi, pedagog va talabalar
faoliyatini zavqli ijodiy ishga aylantiradi.
2.3. Shaxs rivojlanishida yosh va individual xususiyatlar
Tarbiyalanuvchilar kattalarga ko‘ra o‘zgacharoq fikr yuritishlari, his qilishlari
va yurish-turishlari hammaga ma’lum. Tarbiyalanuvchidagi o‘sish va rivojlanishning
yosh bosqichlari masalasi yuzaki qarashda oddiy masala bo‘lib ko‘rinadi. Ma’lum
bo‘lishicha, bu jarayon bir tekisda bormay, sakrashlar bilan notekis holda borar ekan,
har qaysi yosh davrining o‘ziga xos rivojlanish xususiyatlari bor. Anatomiya,
fiziologiya va psixologiya fanlari sohasida tananing ayrim organlarining rivojlanish
qonuniyatlarini ham bu organlar butun sistemasining faoliyatini ham ochib beruvchi
g‘oyat ko‘p faktik material to‘playdi. Tadqiqotchilar tananing ayrim organlari va
qismlari ko‘pincha bir-biridan o‘zib ketib, o‘zaro kelisha olmay o‘sishi va
rivojlanishini ko‘rsatdi. Bu hol shaxsning yoshini davrlarga bo‘lishda alohida
qiyinchiliklar tug‘diradi.
Tarbiyachi albatta tarbiyalanuvchini aqlli va odobli qilib tarbiyalashi uchun bor
kuch va imkoniyatni ishga soladi.Tarbiya jarayoni haqidagi tasavvurda tarbiyaning
inson shaxsini shakllantirishda katta imkoniyatlar va buyuk roli borligini tasdiqlovchi
to‘g‘ri fikr bayon etilgan. Ammo bu tasavvur aniq emas. U tarbiyaviy ta’sir
ko‘rsatiladigan ob’yektning o‘ziga xos xususiyatini, ya’ni uning rivojlanayotgan, jonli
mavjudod ekanligi e’tiborga olinmaydi. Shaxs doimo tarbiya jarayonning faol
ishtirokchisidir. U pedagogik ta’sirlarni yaxshi qabul qilishi mumkin, biroq ularga
qarshilik ko‘rsatishi, ularni qabul qilmasligi ham mumkin. Shaxs tarbiyachining
maslahati, iltimosi va topshirig‘ini bajarishni xohlaydi. Tarbiyalanuvchi pedagogning
uyga bergan darsini tayyorlashga moyil bo‘lishi kerak. Ularning faoliyati asosan
beixtiyor faoliyatdir yoki tabiiy yoki ijtimoiy muhit ta’siriga berilgan javobdir.
O‘smirlik davrida insonning faoliyatiga ko‘p darajada ichki sabablar tufayli
sodir bo‘ladi.
Shunday qilib shaxs rivojlanishidagi uning intellektual qobiliyatlari va ijtimoiy
ongi o‘sishidagi muayyan bosqichda shaxs o‘zi uchun tashqi bo‘lgan maqsadlarnigina
emas, balki o‘z shaxsiy tarbiyasining maqsadini ham anglay boshlaydi. U o‘ziga
ob’yekt deb qarashga o‘tadi. Shaxsning ichki sabablari shaxsning o‘z nuqsonlarini
yo‘qotish va eng yaxshi insoniy fazilatlarni hosil qilish vazifasini o‘z oldiga
qo‘yishining asosidir. Shaxsning o‘z bilim va malakasini oshirishi, o‘zini-o‘zi
tarbiyalashi uning ob’yektiv maqsadni o‘z faoliyatining sub’yektiv zarur motivi deb
anglashi va qabul qilishdan boshlanadi. Shaxs o‘z xulq-atvori yoki faoliyatini
sub’yektiv ravishda muayyan maqsadga qaratishi ifodasini ongli suratda ishga soladi,
ertangi kunning rejasini tuzish masalasini qo‘yadi. Bu maqsadning amalga oshirilishida
ob’yektiv va sub’yektiv qiyinchiliklar yuz berishi muqarardir.
Tarbiya san’ati shaxsda o‘zini-o‘zi takomillashtirishga intilishini mumkin qadar
ertaroq uyg‘otish va unga o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarni amalga oshirish yo‘lini
ko‘rsatib, yordam berishdan iboratdir. Bu ishda pedagoglar, ota-onalar hamma vaqt va
hamma joyda kuchli va yaxshi bo‘lishni istaydigan shaxsning o‘ziga tayanishlari kerak.
Tarbiyalanuvchilarning o‘sish bosqichlari asosan uch bosqichda rivojlanib
boradi.
O‘quv muassasasida tizimli ravishda o‘qishga borganidan keyin hayot tarzi
butunlay o‘zgarib boradi. Endilikda u qiziqarli bo‘lmagan ammo kerakli narsalarni
bilib oladi. O‘qish ukuv muassasasigacha davrda egallashgan hali ilmiy bo‘lmagan
hayotiy tushunchalarga qator o‘zgartirishlar kiritadi.
O‘spirinlik yoshining eng xarakterli belgisi-tarbiyalanuvchining katta odamga
aylanishi ya’ni balog‘atga yetishidir. O‘spirin xuddi shaxsga o‘xshab barcha
taassurotlarni jon jahdi bilan o‘zlashtiradi, jismoniy va ma’naviy jihatdan voyaga
yetadi, bo‘ysinishini idrok qiladi, undan o‘zi uchun kuch va jasorat oladi, lekin o‘z
kuch qudratining chegarasini o‘zi hali bilmaydi. O‘spirin nisbatan ko‘proq darajada
kattalar hayotining ishtirokchisi hisoblanadi, oiladagi ancha ma’suliyatli vazifalar
uning zimmasida bo‘ladi. Tevarak-atrofidagilar ham o‘spiringa nisbatan boshqacha
munosabatda bo‘la boshlaydilar. Lekin uning ma’naviy va jismoniy kuchlarini
kattalarga tenglashish uchun, o‘zining porloq rejalarini amalga oshirish uchun xali
yetarli darajada aniq emas. O‘spirinlik yoshining ichki ziddiyatlari ana shulardan
iborat. O‘zining jismoniy taraqqiyotini anglash o‘spirinda xususiy qadr-qimmatini
ta’qid etish istagini, mustaqillik sari intilishni keltirib chiqaradi. O‘spirin biron bir
darajada o‘zini ko‘rsatishini xohlaydi. Bularning hammasi uning faolligini
kuchaytiradi, ijodiy tashabbuskorligini rivojlantiradi, uni ijtimoiy hayotga olib kiradi,
ma’suliyat va burch tuyg‘usini oshiradi. Aytib o‘tilgan xususiyatlar o‘quv muassasasi
talabasining ijtimoiy pozisiyasini shakllantirish uchun o‘spirinlik yoshini ayniqsa
maqbul qilib qo‘yadi. Ushbu davrda ayrim yomon illatlar ham shaxsda borligi yaqqol
ko‘zga tashlanishi mumkin.
Yoshlik davri-bu shaxs balog‘atga yetishi va shakllanishining yakunlovchi
bosqichdir. Bu eng avvalo mustaqillikning rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Hali
o‘spirinlik yoshidayoq shaxsda o‘zini qaror toptirishga munosabati bilan o‘zining va
uning xususiyatlariga katta qiziqish uyg‘onadi. Yosh yigit va qiz xuddi o‘spirin kabi
o‘zining nimaga qodirligi bilishini istaydi. Lekin endilikda u erishgan natijada hayotiy
timsol haqidagi umumlashgan tasavvur bilan taqqoslangan holda o‘z faoliyatini
boshlaydi. Yigit va qizlar tafakkurining falsafiy yo‘nalishi ularni o‘zicha tahlil qilishga,
o‘zicha kuzatishga va o‘zicha belgilashga olib keladi.
4.Tarbiya usullari xaqida tushuncha
Tarbiya jarayoni to‘xtovsiz va sistemali davom etadigan jarayon bo‘lib, unga
pedagog, tarbiyachi rahnomalik qiladi va tarbiyaning ayni vaqt uchun zarur bo‘lgan
maqsadini, shu maqsadni hal etishga xizmat etadigan faoliyatni belgilaydi.
Tarbiyalanuvchilarning ushbu faoliyatga aktiv ishtirok etishini ta’minlab, ular o‘rtasida
ijtimoiy, jamoa, o‘rtoqlik aloqalari va munosabatlari uchun sharoit yaratadi.
Tarbiyani yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini, tarbiya
jarayoni manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi
ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iboratdir. Masalan, tarbiyalanuvchining
odobliligi, yetukligi bilan unga qo‘yiladigan talab o‘rtasidagi farq tarbiyachi va jamoa
ta’siriga shaxsning o‘z pozisiyasi, ya’ni munosabati tarbiya jarayonining ichki qarama-
qarshiligi bo‘lsa, tarbiyachining talablari bilan shaxs mikro muhit ta’siri o‘rtasidagi
uzilish tashqi qarama–qarshilikdir. Yana shuni e’tiborga olish kerakki, tarbiyada
tarbiyalanuvchining tarbiyalanganlik dajarajasini ham e’tirof etish lozim. Bordi-yu, bu
masala unutilib qo‘yilsa, tarbiya jarayonida yana qarama-qarshiliklar vujudga keladi.
Masalan, tarbiyalanuvchilarning faoliyatida faol ishtirok etishlarini ta’minlash uchun
shu faoliyat nima uchun, qaysi maqsadda, qancha muddatda bajarilishini ularning
ongiga yetkazish, bajarish usuli va natijasini hisobga olishda esa o‘zlariga havola qilish
ma’qulroqdir. Bordi-yu, yaxshi faoliyat turi tavsiya qilinganda ularning onglilik va
ishni bajarishga tayyorgarlik darajasi hisobga olinmasa, uni bajarish istagi
uyg‘otilmasa, tarbiyachining o‘rinishlari befoyda bo‘ladi, talabalar passiv, behafsala
bo‘lib qolaveradilar.
Tarbiya usullarida har tomonlama shaxsni shakllantirish maqsadida shaxs ongi,
his tuyg‘ulari, irodasi va munosabatlar sistemasiga ta’sir ko‘rsatish usulini tushunish
kerak. Tarbiya usullari ham ma’lum bir elementlarga bo‘linib tarbiya usullari deb
yuritiladi. Masalan, pedagog tarbiyalanuvchiga biror bir vazifani topshirdi. O‘z
navbatida bu vazifani bajarish uchun ko‘rsatmalar beradi. Bu ko‘rsatmalar va
tushuntirish maxsus holda metodik usul sifatida namoyon bo‘ladi. Tarbiya usullari va
vositalari o‘zaro mustahkam bog‘liqdir. Tarbiya usullari shaxsga ta’sir ko‘rsatishdan
iborat emas. Tarbiya ikki tomonlama jarayon bo‘lib pedagog tarbiyachi faoliyati bilan
talaba faoliyatini birlashtiradi.
Talabalarning tarbiyaviy ta’sirga faol tayyor bo‘lishiga erishish uchun buni
muayyan sharoitga qo‘yish, uning faol faoliyatini tashkil etish lozim. U yoki bu
tarbiyaviy vazifalarni hal etishning muvofiq tashkil etilgan me-todik yo‘llari tarbiya
vositalari deb yuritiladi. Talabalar bilan tarbiyaviy ishda foydalaniladigan vositalar
bunda televideniye, radio, kitoblar shaxslar jalb qilinadigan faoliyat turlari tarbiya
vositalari bo‘la oladi.
Pedagogning jonli nutqi, shaxslarning o‘yinlari, jamoatchilik, havaskorlik
to‘garaklari tarbiya vositasi vazifasini bajaradi. Ammo tegishli tarbiyaviy vazifalarni
hal etish uchun ularni albatta murabbiy pedagog ishining muayyan sistemasiga kiritish
kerak. Tarbiya natijasining samarali bo‘lishi tarbiyaviy jarayonni tashkil etish usullari,
vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga va ularni qo‘shib olib borishga
bog‘liq.
Tarbiya usulini tadbiq etish muayyan yoshdagi shaxs faoliyatiga mos kelsa
muvaffaqiyatli bo‘ladi. Tarbiyaning umumiy usullari asosan 4 gruppaga bo‘linadi.
1. Ijtimoiy ongni shakllantirish usuli.
2. Ijtimoiy ahloqni shakllantirish usuli.
3. Rag‘batlantirish usuli.
4. O‘z-o‘zini tarbiyalash.
Ijtimoiy ongni shakllantirish usullari - talabalarning ongli, his tuyg‘usi va
irodasiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatish usullarini umuman shaxs ongiga ta’sir
ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy ongni shakllantirish usullari tushuntirish, suhbat va o‘rnak ko‘rsatish
qismlardan iboratdir.
Tushuntirish - talabalarda e’tiqod hosil qilishning eng keng yoyilgan usulidir.
Tushuntirish usulidan ko‘zlangan maqsad shaxsga hatti-harakatlar, voqealar va
hodisalarga u yoki bu talablarning ma’naviy, estetik, mazmunini ochib berish, unga
xulq - atvorga va insoniy munosabatlarga to‘g‘ri baho berishni shakllantirishda
ko‘maklashishdan iboratdir.
Hikoya va suhbat pedagogning jonli so‘zi asosida shaxsni g‘oyaviy va ma’naviy
shakllantirishning ta’sirchan usuli hisoblanadi. Hikoya qilinadigan mavzu talabalar
uchun dolzarb, shaxslarni ma’naviy ishonch, ijobiy his tuyg‘ular vujudga keltirishga
olib kelishi kerak. Masalan, pedagog boshqa gurux jamoasi metallom yig‘ishda yordam
berganligini maroq bilan gapirib bersa, buning samaradorligi talabalarning qanday
quloq solishiga qarab tekshirish mumkin. Agar talabalar “Biz ham metallom terishda
yordam beramiz”-degan umumiy istak bildirsa, demak, pedagogning hikoyasi shaxslar
ongiga yetib borgan va bunga javoban biron maqsad yo‘lida faoliyat ko‘rsatishga
tayyorgarlik tuyg‘usini keltirib chiqaradi.
Suhbat xilma-xil mavzularda olib boriladi, masalan etika- estetika mavzusida
ya’ni insonni yurish-turishi, atrofdagi voqealar, hulq atvor, go‘zalligi, davlatning ichki
va tashqi siyosati, bilim olishi, talabalarni bilim doirasini kengaytirish va boshqa
mavzularda olib boriladi. Suhbat vaqtida talabalar passiv tinglovchilar emas, balki
muhokama qilayotgan faol ishtirokchilarga aylanadi. Suhbat vaqtida pedagog,
tarbiyachilar tarbiyalanuvlarni tajribasiga, ularning bilimiga tayanishi lozim.
O‘tkazilayotgan suhbat talaba uchun ahamiyatliligini hisobga olish zarurdir. Yangi
materiallarni tanlash, tarbiyalanuvchini o‘ylashga, mazkur masala bo‘yicha o‘z
bilimlarini orttirishga yordam beradi. Pedagogning o‘zi qanchalik kam gapirsa,
talabalar dunyosiga shunchalik yaxshiroq kirib borishi, ular bilan ajablanishi,
quvonishi lozim, shunda suhbat muvaffaqiyatli olib boriladi.
Suhbat natijasida qabul qilingan axloqiy me’yor keyinchalik talabalar hulq
atvori va faoliyatida amalga oshirilishi lozim. Va keyingi davrga mo‘ljallangan o‘z
hulq atvorini kuzatishlar bilan bog‘liq bo‘lgan topshiriqlar berish imkoniyati tug‘iladi.
Tarbiyalanuvchi xayotiy faoliyatga intilar ekan, kattalar hurmat qiladigan
kishilarni o‘ziga namuna qilib oladi, ularga taqlid qiladi. Taqlid qilishga moyillik ko‘p
sabablar bilan izohlanadi. Chunonchi, tarbiyalanuvchilarning hayotiy tajribasi hali
kam, barqaror hulq atvor ko‘nikmasi yo‘qligidadir. Tarbiyalanuvchilarning aktivligi
taqlid xarakteriga ega. Talaba kattalar tarjibasini o‘zlashtira borar ekan, ko‘pincha o‘zi
hurmat qiladigan, o‘ziga yoqtiradigan kishilarning xulq - atvori obrazlarida
foydalanadi, ulardan nusxa ko‘chiradi. Taqlid ularda bir muncha tanlash xarakteriga
ega. Ularni boshqa kishilarning xarakteridagi ma’lum hislatlar jalb qiladi.
Yoshlikdagi taqlid va ishtiyoq doirasi namunalar yordamida kengayib boradi.
Taqlid qilish uchun ijobiy namunalar tanlashda axloqiy, g‘oyaviy, siyosiy omillarning
ahamiyati kattadir. Tarbiyalanuvchilar va o‘smirlarning taqlid qilishga moyilligi
ko‘pincha salbiy odatlarni ham o‘zlashtirish imkoniyatini beradi. Ba’zan
tarbiyalanuvchilarni o‘quv muassasasi tartibini buzuvchilar, ularning qo‘polligi soxta
jasurligi jalb qiladi. Ota - onalar va pedagoglar farzandiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin
bo‘lgan o‘rtoqlari bilan aloqa qilishini ta’qiqlasa bu aksincha tarbiyalanuvchining
haligi tarbiyalanuvchi bilan birga bo‘lish istagini yanada kuchaytiradi. Eng muhimi
yomon ta’sirga ijobiy namunani qarama-qarshi qo‘yish, oilada va ukuv muassasasida
faoliyatni shunday tashkil etish kerakki, toki bu faoliyat unga zerikarli, mazmunsiz,
majburiy bir narsa bo‘lib tuyulmasin.
Tarbiyalanuvchi bo‘ladigan muhitga ham imkoni boricha ijobiy ta’sir
ko‘rsatmog‘i zarur. Tarbiyada taqlid qilish va nusxa ko‘chirish bilan cheklanib
qolmasligi lozim. Har bir shaxsning o‘ziga xos tarzda alohida takrorlanmaydigan
shaxs bo‘lib uyg‘onishiga erishmoq kerak. Namuna onglilikni, ijobiy faollik va
mustaqillikni rag‘batlantirib turgandagina bunga erishsa bo‘ladi. Kichik yoshdagi
tarbiyalanuvchilar uchun oilada ota-ona, aka-uka, sevimli pedagog namuna bo‘la olishi
mumkin.
Rag‘batlantirish uslubi biron-bir omilning tarbiyalanuvchiga ta’sirini
kuchaytirish hamda tarbiyalanuvchining shaxsini, xatti-harakatlarini aktivlashtirish
maqsadida qo‘llaniladi.
Rag‘batlantirish harakat qilishga ilhomlantirishdan iboratdir. Tarbiyaviy
ishlarning formasi har qaysi tarbiyalanuvchining xususiyatiga qarab o‘zgaradi.
Istiqbolga doir talablar tarbiyalanuvchi faoliyatini aktivlashtiradi. Istiqbolni qo‘yish
har xil insonning ulg‘ayishi uchun ham, jamoa uchun ham muhimdir. Rag‘batlantirish
usullari orasida musobaqa katta o‘rin tutadi. O‘quv muassasasi hayotida musobaqa
ishlarini ommaviylashtirish muhimdir. Musobaqaning mohiyati qoloqlarni ilg‘orlar
darajasida yetkazish ishning umumiy yuksalishiga erishishdir. Musobaqa har bir
talabaning imkoniyatlarini ko‘ra olish va baholashda olg‘a harakat qilishda, kuch
yetadigan istiqbolni belgilashda iroda va xarakterni tarbiyalashda yordam beradi.
Rag‘batlantirish talabaga shunday ta’sir ko‘rsasinki, bunda tarbiyachi alohida bir
talabaning xatti-harakatiga, xulq-atvoriga ijobiy baho bera olsin. Jamoa talablarining
bajarilishini rag‘batlantirishi uchun asos deb hisoblash kerak. Rag‘batlantirish insonga
yashayotgan va ishlayotgan jamoaning undan mamnunligini ko‘rsatadi.
Jamoa to‘g‘ri xulq–atvor ko‘nikmalarini mustahkamlash va salbiy
ko‘nikmalariga barham berishi mumkin. Rag‘batlantirish tarbiyalanuvchining
takomillashuviga, xulq atvor va xatti–harakat bobida qanday yo‘l tutish kerakligini
anglab olishga imkon beradi. Talabani qanday va nima bilan rag‘batlantirishni pedagog
bilmog‘i lozim.
Masalan, o‘quv yili oxirida yakun yasaladi va baholash nimaga asoslanishi
kerak, o‘qish natijasigami, yoki talabaning o‘quv mehnatiga, munosabatigami?
Istiqbolni tasvirlash talaba faoliyatini rag‘batlantiradi, bu narsa quvonch bilan
kutish kayfiyatini oshirib, qo‘ygan maqsadga erishish uchun butun kuchini sarflashga
beradi.
Istiqbolni tasvirlash har bir tarbiyalanuvchining rivojlanishi uchun ham, jamoa
uchun ham zarur.
Maqtov rag‘batlantirish usulidir. Maqtov tarbiyachining alohida olingan shaxs
xususiyatlariga ijobiy baho berishidir. Talaba tarbiyalanishida maqtovning o‘rni
muhimdir. Maqtov shaxsni ijobiy xislatlarini tarkib topishga yordam beradi. Lekin
maqtov ham talaba xissiyotlari rivojlanishi tezlashtirib yuboradi, unda manmanlik,
xotirjamlik tuyg‘ularini keltirib chiqaradi.
Jazolash usuli
Jamoa talabaning axloqidan uning ishga munosabatidan, muomalasidan
mamnun bo‘lmasa, shaxsning o‘z xulqini tuzatib olishda yordam ko‘rsatish uchun jazo
usullaridan foydalanadi. Maqtov singari jazo ham talabaning o‘zini noqulay sezishga,
uyalishga majbur qiladi.
Tarbiyalanuvchilarni yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda jazolash ham
me’yor darajasida bo‘lishi shart. Chunki buning natijasida tarbiyaviy ta’sir
ko‘rsatishning bir qator usullarini ishlab chiqilishi lozim.
O‘z-o‘zini tarbiyalash usullari
Tarbiya jarayonida talaba o‘z-o‘zini tarbiyalashi, ya’ni o‘z ustida ishlash, aktiv
ish olib borsagina tarbiyani samarali deb aytish mumkin.
Talaba o‘z-o‘zini tarbiyalash borasida istiqbolini yaratishga intilishi, hayotda
ma’lum mustaqillikka intilishda namoyon bo‘ladi. O‘z-o‘zini tarbiyalash oilada va
o‘quv muassasasidagi tarbiyaviy ishlarning ta’siri ostida ro‘y beradi. O‘z-o‘zini
tarbiyalash jamoadagi shaxslarda faolroq amalga oshishi mumkinligi ularda iroda,
tirishqoqlik intizomni tarbiyalaydi. O‘z-o‘zini tarbiyalash shaxslarning o‘z oldida
muayyan vazifa qo‘ya olishini, uni bajarishida ichki ishtiyoq bilan bajarish jarayonida
shu vazifani bajarishi mumkinligini anglashni, nima qilganligi haqida hisobot
berilishini nazorat qilishni va to‘plangan vazifalarning aniq natijalariga baho berishni
o‘z ichiga oladi. O‘z-o‘zini tarbiyalash shaxsiy majburiyat, o‘z ishi haqida hisobotlarni
tahlil qilish, o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘ziga baho berish usullariga bo‘linadi.
5.Tarbiya turlari
Har bir ishning o‘ziga xos, ma’lum qonun-qoidalari bo‘lganidek, inson
tarbiyasining ham o‘ziga xos bir qator muhim tamoyillari, qonun-qoidalari mavjud,
ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo‘lishini ta’minlaydi:
Tarbiya jarayonining tamoyillari quyidagilar:
•
tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi;
•
tarbiyaning hayot, mehnat bilan O‘zbekistonimizning mustaqilligi,
gullab-yashnashi yo‘lida qilinayotgan fidoyi ishlar bilan bog‘lanishi;
•
shaxsni jamoada, jamoa orqali tarbiyalash;
•
tarbiyada shaxsni hurmat qilish va unga talabchanlik;
•
tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi;
•
tarbiyada shaxsning yoshi va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish
kabilardir.
Yuqoridagi tamoyillar va qonun va qoidalarga amal qilib, yangi ijodiy uslublarni
qo‘llab, rivojlantirib tarbiyaviy jarayonni tashkil etish maqsadga erishishning eng
samarali yo‘lidir.
Aqliy tarbiya
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kelib chiqayotgan yangidan-yangi muammolarni
ilmiy asosda hal qila oladigan shaxsni tarbiyalash bosh masala hisoblanadi. Buning
uchun esa aqliy qobiliyatlarni rivojlantirish, aqliy mehnat qilish madaniyatiga o‘rgatish
zarur. Aqliy tarbiyani shakllantirishda faqat tushuncha va faktlardan foydalanishning
o‘zi yetarli emas, buning uchun fikrlash, isbotlash, xulosa chiqarish, umumlashtirish,
sistemalashtirish, taqqoslash, asosiy ma’lumotni ajratib olish kabi jarayonlarni ham
faol qo‘llash lozim bo‘ladi. Bularning hammasi dars vaqtida amalga oshirib borishi
aqliy mehnatni to‘g‘ri tashkil qilish malakasini shakllantirish kerak. Aqliy mehnatni
to‘g‘ri tashkil qilish, talabalarga mustaqil bilim olishda eng muhim element bo‘lib
hisoblanadi. Aqliy tarbiya o‘quvchilarda aqliy mehnatni to‘g‘ri tashkil etish, o‘z-o‘zini
boshqarish, o‘z-o‘zini nazorat qilish, malakasini hosil bo‘lishiga ko‘maklashadi. Aqliy
tarbiya talabalarda didaktikani jamlab olish xususiyati, xotirasini mustahkamlash,
fikrlash operasiyalarini rasional o‘tkazish kabi malakalarni o‘stiradi.
Aqliy tarbiyasi yetuk, o‘tkir zehnli, zukko va zakovatli insonlarni xalqimiz
donishmand kishilar deb ataydilar. Donishmandlik - bu donolik. Donolik - bu
insonning eng buyuk va oliyjanob fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne’matdirki,
u har kimga ham nasib etavermaydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, xalq donoligida «Aql
toji oltindan, oltin har kimda ham bo‘lmas”, - deyiladi.
Axloqiy tarbiya
«Axloq”, «xulq” va «atvor” so‘zlari arabcha so‘z bo‘lib ular o‘zbek tilida ham
o‘z ma’nosida qo‘llaniladi. Ayrim odatlarda «axloq-kishilarning har bir jamiyatga xos
xulq me’yorlari majmui” desa, boshqalar esa «axloq-ijtimoiy ong shakllaridan biri
bo‘lib, hamma sohalarda kishilarning hatti-harakatlarini tartibga solish funksiyasini
bajaradi” deyishadi.
Ahloq me’yorlari hulq atvorning regulyatori sifatida odat me’yorlariga zid hatti-
harakat ahloqsizlik harakati deb qaraladi. Shunisi ham borki, huquq majburiy bo‘lsa
ahloq ixtiyoriydir.
Ahloqiy tarbiya odamlarni nomusli vijdonli, adolatli, vatanparvar, mehnasevar
bo‘lishga o‘rgatish bilan profilaktika ishlarini ham olib boradi. Axloqiy tarbiyada
yaxshi hulqni takomillashtirish uchun kurashiladi. Xalq ta’limi tizimida o‘qitish
tarbiyalanuvchilarning ahloqiy mukammallashish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ularda ong
bilan xulq birligi tarbiyalanadi. Shaxsning jamoat va vatanga, mehnatga, kishilarga,
o‘z hulqiga munosabatlarni quyidagilarda o‘z aksini topgan:
a) jamiyatga, vatanga muhabbat va sadoqatni tarbiyalash;
b) mehnatga ahloqiy munosabatni tarbiyalash;
v) atrofdagi kishilarga ahloqiy munosabat, yuqori muomala madaniyatiga ega
bo‘lgan shaxsni shakllantirish;
g) shaxsning o‘ziga, o‘z xulqiga, axloqiy munosabatni tarbiyalash.
Dars va darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar jarayonini Alpomish, To‘maris,
Shiroq kabi xalq qahramonlari; A.Temur, Ulug‘bek, Bobur singari davlat arboblari va
sarkardalarimiz, Ibn Sino, Beruniy kabi olimu fuzalolarimiz qarashlariga tez-tez
murojaat qilishimiz, yoshlarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash ishning asosini
tashkil qiladi. Shu bilan birgalikda tarbiya borasidagi jahon standartlariga ham
e’tiborni qaratmoq lozim. Estetik tarbiya ancha keng ma’noga ega bo‘lib shaxsni tabiat
va jamiyatdan go‘zalliklarni ideal nuqtai nazardan idrok etishga o‘rgatadi. [30]
Tarbiya turlarining hammasi bir-birlari bilan o‘zaro uzviy bog‘liq, lekin shunga
qaramasdan o‘z mazmunidan kelib chiqqan holda, ular o‘z spesifikasiga ham egadir.
Endi biz quyidagi: aqliy tarbiya, axloqiy tarbiya, iqtisodiy tarbiya, ekologik tarbiya,
xuquqiy tarbiya, estetik tarbiya, jismoniy tarbiya, mehnat tarbiyasi kabi tarbiya
turlarining har biriga alohida-alohida to‘xtalib o‘tamiz.
Inson kundalik hayotida undan (axloq normalaridan) norma sifatida foydalanadi.
Axloqiy tarbiya normalari har bir jamiyatning huquqiy normalariga asos bo‘ladi.
Axloqiy tarbiyada kishi axloqiy bilimlarni o‘zlashtiribgina qolmay, har qanday
vaziyatlarda o‘zini ana shu normalarga munosib tuta oladigan kishilar axloqiy
tarbiyalangan hisoblanadi. Axloqiy tarbiyalangan kishida barqaror ma’naviy motivlar
shakllangan bo‘ladi. Bu motivlar esa o‘sha kishini jamiyatda munosib xulq-atvorga
rag‘batlantiradi.
Yosh avlodni jamiyatga, mehnatga, o‘ziga munosabatni ochib beruvchi
ma’naviy fazilatlarga muvofiq ravishda tarbiyalash - tarbiyalanuvchi shaxsni, axloqiy
tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishni talab qiladigan
murakkab jarayondir. Axloqiy bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirib olishgina
o‘quvchilarga atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari
yomon ekanligini anglab olishga yordam beradi. Axloqiy tushunchalarning turli yosh
davrlarida shakllanish darajasi turlichadir. Jumladan:
1. Axloqiy onglilik.
2. Axloqiy qadriyatlar.
3. Axloqiy his-tuyg‘ular.
Pedagogikada axloqiy tarbiyani rivojlantirishni bir necha uslublari mavjud
bo‘lib, bu uslublarni biz 2-rasm orqali ifoda etib o‘tamiz.
Ekologik tarbiya.
Ekologiya so‘zi «tom” yoki «uy” degan ma’noni anglatib, nemis olimi Ernest
Gekkel tomonidan birinchi bor fanga kiritilgan. Ekologiya fani hozirgi bozor
munosabatlari davrida ko‘pgina tarmoqlarga ega: o‘simliklar ekologiyasi,
zooyekologiya, tuproq ekologiyasi, inson ekologiyasi va boshqalar. Ekologiya fani
tanlab olingan bir yoki bir necha ob’yektning yashash sharoitini yoki normalarini
o‘rganadi va yashashning optimal darajasini aniqlashga yordam beradi.
Bu yo‘nalishdagi ishlar bizga ekologik bilimlarni yetkazadi, ammo bu bilan
insoniyat cheklanib qolmaydi. Davr talabiga ko‘ra, yana boshqa yo‘nalishda ham ish
olib borishni talab etmoqda. U ham bo‘lsa ekologik tarbiya masalasidir.
Ekologik tarbiya albatta ekologik bilim asosida shakllanadi, lekin u o‘ziga xos
xususiyatlarga ham ega. Ekologik tarbiya insonda tabiatga nisbatan to‘g‘ri, oqilona
munosabatni shakllantirish masalasi ustida ish olib boradi va o‘z oldiga talabalarda
ekologik madaniyatni shakllantirishdek maqsadni qo‘yadi. Ekologik tarbiyaning
mazmuniga ekologik onglilik, ekologik his-tuyg‘ular (tabiatga, insonlarga, hayotga
nisbatan munosabatlar) kiradi. Shunday qilib, ekologik tarbiya inson hayotida,
jamiyatda, vatanda muhim ahamiyat kasb qiladi.
Ekologik tarbiyaning shakllanishiga ekologik bilimlarni egallash bilan bir
qatorda ekologik munosabatlarni ham shakllantirib borish zarur bo‘ladi. Ekologik
munosabatlarga:
1. Hayotga munosabat.
2. Yaxlitlik hissini tarbiyalash.
3. Javobgarlik hissini tarbiyalash.
4.Tabiat go‘zalliklarini his etish kabi komponentlarni kiritish mumkin.
Huquqiy tarbiya.
Huquqiy tarbiya - bu shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy munosabatlarni,
qonunga itoatkor xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan, aniq
maqsadni ko‘zlagan holda ifodalanishidir. Huquqiy tarbiyani bolaning kichik yoshidan
boshlab amalga oshira boshlash, huquqiy axborotlarning birinchi darajali tus olishiga
erishish, shaxsning umumiy dunyoqarashi va ijtimoiy yo‘naltirilganligining tarkibiy
qismi tarzida huquqiy qarashlariga asoslanishi zarurdir.
O‘sib kelayotgan yosh avlod huquqiy tarbiyasining xususiyatlari yangi
jamiyatning o‘z xarakteri, turmush tarziga asoslanadi. Ularning hammasi prinsipial
jihatdan yangi, yanada murakkab muammolarni hal etish zarurligini ifoda etadi.
Avvalo, huquqiy tarbiya yangi yosh avlodni kamol toptirishning samarali vositasi
sanaladi.
Yuqorida qayd qilingan mulohazalar huquqiy tarbiyaning yaxlit tizimi
quyidagilardan iboratligini ifodalaydi:
Birinchidan, huquqiy tarbiya sub’yektlariga: davlat idoralari, jamoat
tashkilotlari, mehnat jamoalari, mansabdor shaxslar va boshqalar kiradi.
Ikkinchidan, huquqiy tarbiya ob’yektlariga: mansabdor shaxslar, fuqarolar, ichki
ishlar idoralari xodimlari kiradi.
Uchinchidan, huquqiy tarbiya mazmuniga: huquqiy ta’lim, huquqiy targ‘ibot va
tashviqotlar kiradi.
To‘rtinchidan, huquqiy tarbiya shakllariga: ma’ruzalar, seminarlar, suhbatlar,
viktorinalar kiradi.
Beshinchidan, huquqiy tarbiya metodlariga: ishontirish, rag‘batlantirish,
majburlash kiradi.
Oltinchidan, huquqiy tarbiya vositalariga: matbuot, radio, televideniye, adabiyot
va san’at asarlari, ko‘rgazmali tashviqot hamda targ‘ibot vositalari kiradi.
Mustaqillik sharoitida huquqiy madaniyat bilan huquqiy tarbiyaning bog‘liqligi
yanada ortadi.
Estetik tarbiya
Hayotda tabiat - go‘zallikning manbasidir. U estetik tuyg‘ularni, bolalarning
kuzatuvchanligini va tasavvurini rivojlantirish uchun juda boy material beradi. Bundan
tashqari, san’at ham estetik tarbiya vositasi hisoblanadi. San’at orqali estetik
tarbiyalash pedagogikada badiiy tarbiya deb ataladi. U quyidagi metodlardan
foydalangan holda olib boriladi:
1. Badiiy asarlarni namoyish qilish va ijro etish.
2. Badiiy asarlarni tahlil qilish va baholash.
3. San’atshunoslik bilimlaridan xabardor qilish, talabalar san’atning har xil
turlarini ifoda vositalari, tarixi va nazariyasini xarakterlovchi muayyan ma’lumotlar
jamg‘armasiga ega bo‘lishi zarur.
4. Talabalar ijodiy va ijrochilik faoliyatini tashkil etish, talabalar badiiy
faoliyatining xilma-xil shakllarida mashqlar o‘tkazib, ijodiy qobiliyatlarini, voqelik
predmetlarini va hodisalarini san’at vositalari yordamida mustaqil tasvirlash
ko‘nikmalari va malakalarini rivojlantiradi.
Jismoniy tarbiya
Jismoniy tarbiya shaxsni har tomonlama rivojlantirish tizimidagi o‘z vazifasini
bajarish bilan birga, u quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishga qaratilgan: salomatlikni
mustahkamlash, inson oranizmini chiniqtirish va talabalarning jismoniy rivojlanishiga
yordam berish; harakat ko‘nikmalarini va malakalarini shakllantirish hamda
takomillashtirish; o‘g‘il bolalarni armiya safariga tayyorlash; fizkultura va sportning
mohiyati hamda ijtimoiy roli haqidagi ma’lumotlardan xabardor qilish. Talabalarning
sog‘ligini himoya etish va boshqarish jismoniy tarbiyaga ayniqsa, O‘zbekiston
Respublikasi mustaqilligini qo‘lga kiritgandan buyon davlat darajasida ahamiyat
bermoqda. Jismoniy tarbiya va sport ishlariga hukumatimiz tomonidan katta
g‘amxo‘rlik qilmoqda. Buning dalili sifatida Toshkent shahri va barcha viloyatlar,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi va tumanlarda bunyod etilayotgan sport inshootlari,
sport komplekslarini keltirish mumkin.
Mehnat tarbiyasi
Mehnat tarbiyasi yosh avlodni tarbiyalashda markaziy o‘rinlardan birini
egallaydi. Rivojlanishning asosiy vazifalaridan biri mehnat tarbiyasi va ta’lim
samaradorligini umumiy ta’lim ukuv muassasasi talabalarini kasb tanlash, mustaqil
hayotga amaliy va texnika inqilobi va hozirgi zamon ishlab chiqarish sharoiti
talabalarning mehnat tarbiyasi va ta’limi ana shu talablar darajasiga ko‘proq muvofiq
bo‘lishini talab qilayotir. Nega deganda tarbiyalanuvchilar o‘quv yurtini
tamomlagandan keyin ishlab chiqarishning butun tizimini bemalol bilishlari va unda
ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni tezda payqab olishlari kerak.
«Umumiy va kasb-hunar ta’limini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari”da
ta’kidlanadiki, mehnat tarbiyasini shaxsni shakllantirishning eng muhim omili va xalq
xo‘jaligining mehnat resurslariga talabini qondirish vositasi deb bilish kerak.
Mehnat faoliyati jarayonida inson tabiatini o‘zgartiribgina qolmay u bilan birga
o‘zi ham o‘zgaradi. Mehnat faoliyati shaxsning axloqiy fazilatlarini shakllantirishga
uning tabiat va jamiyatga qarashli tizimiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat inson aqliy
qobiliyati jarayonini o‘z ijodiy faolligini namoyon qilib ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantiradi va takomillashtiradi. Mehnat tufayli insonning ma’naviy munosabatlari
shakllanadi. Jismoniy jihatdan kamol topib o‘z mehnat ko‘nikmalari va malakalarini
rivojlantira boradi.
Mexnat faoliyatini tashkil etishga qo‘yiladigan umumiy talablarni quyidagi
jadvalda keltirib o‘tildi.
Mehnat faoliyatini tashkil etishga qo‘yiladigan talablar.
Mehnat faoliyatining axloqiy asosda, ijtimoiy-g‘oyaviy mazmunga egaligi.
Mehnat faoliyatini jamoa xarakteriga egaligi. Mehnat topshiriqlarini berishda
o‘quvchilar imkoniyatini hisobga olish.Mehnat faoliyatining tizimli va rejali bo‘lishiga
erishish. Mehnat faoliyatining ijodiy xususiyat kasb etishi. Ammo har qanday mehnat
ham shaxsni har tomonlama tarbiyalash va kamol toptirish omili bo‘lavermaydi.
Ekspulatasiya va zo‘ravonlikdan xoli bo‘lgan mehnatgina insonga hal qiluvchi va
tarbiyalovchi ta’sir ko‘rsatadi. Agar inson majburan mehnat qilsa bu jarayon ma’naviy
rivojlanishga xalaqit beradigan va ma’naviy mamnuniyat keltirmaydigan mehnatga
aylanadi. O‘quv yurtlarida mehnat tarbiyasini rivojlantirish yo‘llarini ijodiy ishlab
chiqishda shaxs mehnatini tashkil etish metodikasiga jiddiy e’tibor berish kerak.
Mehnatdan maqsadga muvofiq foydalanilsagina u tarbiyalanuvchilar ma’naviy
kamolotini omili bo‘lib qolishi mumkin. Buning uchun mehnat shaxsni qiziqtirishi,
jismoniy mehnatgagina emas, balki aqliy mehnat bo‘lishi lozim. Shaxs mehnat
natijasini tushunishi kerak. Shaxs faqat o‘quv muassasasidagina emas, undan
tashqarida ham mehnat qilishi kerak. Mehnat tarbiyalanuvchilar uchun ularning qurbi
yetadigan ijodiy faoliyat bo‘lishi lozim. Mehnat tarbiyasini bir qator yetakchi
vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
• umumfoydasi uchun mehnat qilish zarurligi;
• talabalarda jamoa mehnat faoliyatida ishtirok etish uchun zarur bo‘lgan
barqaror ma’naviy va irodaviy xislatlarni tarbiyalash;
• talabalarni umumiy bilim va politexnik bilimlar tizimi bilan hozirgi zamon
ishlab chiqarishda qatnashish uchun zarur bo‘lgan maxsus mehnat ko‘nikmalari va
malakalari bilan qurollantirish;
• talabalarga bo‘lajak kasbni ongli tanlashda yordam berish;
• mehnat madaniyati asoslarini tarbiyalash, tarbiyalanuvchilarning iqtisodiy
tarbiyasi.
Mehnat tarbiyasining vositalari quyidagilar:
1. Ijtimoiy foydali mehnat.
2. Oilaviy mehnat.
3. Mehnat faxriylari va turli mehnat vakillari bilan uchrashuv.
Mehnat ikki xil bo‘ladi:
Aqliy mehnat.
Jismoniy mehnat.
Aqliy mehnat - shaxs uchun eng og‘ir mehnatdir. Bu mehnat aqliy zo‘r berishni
talab qiladi, uzoq vaqt davom etadi va qunt bilan shug‘ullanishni talab qiladi. Bu
mehnatning murakkabligi yana shundaki, bundagi natijalarning namoyon bo‘lishi
qiyinroq bo‘ladi, bu natijalarni shaxs deyarli tushunmaydi.
Aqliy mehnati jarayonida tarbiyalanuvchilar turli darajada murakkablikka ega
bo‘lgan va mustaqillikni turli darajada talab qiladigan bir qator aqliy, hamda amaliy
xarakterlarni egallaydilar. Bu esa ularda bilimga qiziqishini, aqliy faoliyatning
samarali turlarini shakllantiradi.
Aqliy mehnati tarbiyalanuvchilarning qurbi yetadigan darajada bo‘lishi kerak.
Tarbiyalanuvchilarning qurbi yetmaydigan mehnat inson organizmiga ziyon yetkazadi.
O‘qishdan ko‘nglini sovutishi mumkin. Shu sababli pedagog har bir
tarbiyalanuvchining yosh xususiyatini va ta’lim olishga individual tayyorligini
aniqlash, shaxsning e’tibori va tafakkuridagi xususiyatlarini bilishi, mehnat va dam
olish rejimiga rioya qilishi muhimdir. O‘quv mehnatning bosh vazifasi-shaxsni
o‘qishga o‘rgatishdan, uni o‘quv mehnati metodikasi va texnikasini qurollantirishdan,
ûzi bilim oladigan bo‘lish imkoniyatini berishdan iborat. O‘quv mehnati jarayonida
ta’sir qiladigan ko‘nikma va malakalar tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy foydali unumli
mehnatda qatnashishga tayyorgarligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyalanuvchini
bo‘lajak mehnat faoliyatiga tayyorlash uchun yaxshi poydevor bo‘ladi. Pedagogning
o‘quv muassasasi tarbiyalanuvchilarida darsliklar, kompyuter texnikasi bilan ishlash
ko‘nikmasini shakllantirishda mehnat tarbiyasiga doir ishi ayniqsa muhim ahamiyatga
ega. O‘quv mehnati jarayonida aqliy mehnat madaniyati hosil qilinadi. O‘rtoqlik,
xayrixohlik, intizomlilik, uyushqoqlik singari fazilatlar tarbiyalanadi. Binobarin,
bularning bari mehnat tarbiyasini eng samarali hal qilish uchun xizmat qiladi.
Qisqa xulosa
Tarbiya jarayoni to‘xtovsiz va sistemali davom etadigan jarayon bo‘lib, unga
pedagog, tarbiyachi rahnomalik qiladi va tarbiyaning ayni vaqt uchun zarur bo‘lgan
maqsadini, shu maqsadni hal etishga xizmat etadigan faoliyatni belgilaydi.
Tarbiyalanuvchilarning ushbu faoliyatga aktiv ishtirok etishini ta’minlab, ular o‘rtasida
ijtimoiy, jamoa, o‘rtoqlik aloqalari va munosabatlari uchun sharoit yaratadi.
Tarbiyani yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini, tarbiya
jarayoni manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1.Tarbiya jarayoni nima?
2.Tarbiya jarayonining murakkabligi nimada?
3.Tarbiya tamoyillari.
4.Tarbiya usullari, turlarini sanab bering?
5. Shaxs tushunchasiga ta’rif bering?
6. Muhit nima?
7. Tashqi muhitning shaxsga ta’siri nimalarda namoyon bo‘ladi?
8. Tarbiya orqali insonni to‘liq o‘zgartirish mumkinmi?
9.Tafakkur, idrok, ilmiy dunyoqarash deganda nimani tushunasiz?
10.Milliy qadriyatlarning ahamiyati ahloqiy tarbiyada qay darajada namoyon
bo‘ladi?
ADABIYOTLAR:
1.
Tursunov I., Nishonaliyev U. Pedagogika. T. 1996.
2.
Gʻoziyev E. Psixologiya. (o‘quv qo‘llanma) T. 1994
3.
Vospitaniye i razvitiye detey v prosesse obucheniya.M.1981.
5 - Mavzu
Dostları ilə paylaş: |