Teatr: Seyr və sehr

klassik  sənət    növləri  milli    sənət  təfəkkürümüzün    təməlini    təşkil    edərək    milli 
teatr  düşüncəmizin  poetikası  və praktkasına  hələ də  tam  tədqiq  olunmamış, 
dəqiq  sistemləşdirilməmiş  formada  təsir  göstərmişdir.Bunu sübut etməkdən ötrü  
xüsusi  dəlillər    tələb    olunmur  :  birincisi  –  teatr    düşüncəmiz    yaradıcı  boşluqda  
yaranmayıb  və    obyektiv  olaraq    yeni  mədəni  ənənəyə    söykənib.İkincisi  –  bir  
mədəni    massivin    içində    bir  neçə  ,  özü  də    fərqli,  kəsişməyən  ,qarşılıqlı  təsir  
göstərməyən    yaradıcılıq  mexanizmləri  ,  etno-psixoloji    modellər      mövcud    ola 
bilməz : və nəhayət  , üçüncüsü – milli sənət növlərinin struktur , tipoloji , genetik , 
estetik    və  bədii    analizi  onların    vahid  ,  ya  da  çox    oxşar    quruluş  prinsiplərini  
aşkarlayır.Vahid    etno-mədəni    və  etno  –psixoloji  qaynaqlar  ,  ortaq    dil-  ifadə  
sistemi    və  təzaurusu  ,  oxşar  formal  səciyyələri    və  kompozisiya  xüsusiyyətləri  
,şərikli  obrazlılıq  sistem  milli  sənətimizin  müxtəlif  növlərinin  universal  qanun  
və  qanunauyğunluqlarla    bağladıqda    inkişaf  etməsindən  xəbər  verir  .Nisbətən  
gənc olan teatr  sənət  növü  bu gün  bəlkə də öz “ orta  çağlarını “ yaşayır -  yeni  
dövrün  yeni      tələbləri    onu    milli  sənət    təfəkkürü    kontekstində    ,  amma    özəl  
tarixi    poetika  baxımından      araşdırmalı  ,  inkişafına  təsir  edən  bütün  amillər  
öyrənilməli  və dürüst dəyərləndirilməlidir.O zaman  canlı milli sənət  prosesindən  
süni olaraq  qopardılmış  və yalnız istedadlı  fərdlərin yaradıcı  səyləri nəticəsində 
milli    təfəkkürdə    əks  –  səda    tapan    bu  özəli    funksyalarını    yerinə  yetirməkdən  
ötrü  səmərəli  şərait  əldə  edəcəkdir. 
Tarixi  analiz  obyektiv  şərtlərə  əsaslanaraq  inkişaf prosesinə  təsir  edən  
hər  hansı    amildən    vaz    keçməli  ,  hər  bir  mərhələni    əhəmiyyətli    sayıb    onun  
poetikaya  bəxş    etdiyi    özəllikləri    aşkarlamalıdır.Bu  mənada    hətta  imtina  
etdiyimiz    marksist-leninçi    estetikanın    kateqoriyaları    və  onların  təsiriylə  
yaradılmış    sənət  əsərləri    milli    mədəniyyətimizin    tərkibindən    ayrıla  bilməz 
.Azərbaycan  milli  mədəniyyəti  çox mürəkkə  tarixi  olayların , geosiyasi , mədəni  
və    estetik    proseslərin  baş  verməsi    nəticəsində    formalaşıb    bu  günkü 
parametrlərini əldə edib. 
Hər  hansı    proses    çoxqatlı    olduğu  kimi,  teatr  prosesinin  də  daxili  
quruluşunda    müxtəlif  qatları    mövcudluğu  danılmazdır  .bu  mənada    mənəvi- 

---

psixoloji    arxetiplik    xassəsi    teatr  prosesinin    sokral  qatı    üçün    olduqca  mühüm  
tərkib hissəsi  sayılmalıdır.Çünki  dərketmə istiqamətləri  yalnız müstəvi üzərində 
qurula  bilməz    :  tarixi  inkişaf    prosesində    teatr    düşüncəsinin    şaquli  (  vertikal) 
sistemliyi    də    yaranmalı    və  sokral    məsələləri    öz  dəyərlər  sisteminə    mütləq  
qoşmalı  idi.Bu  dəyərlər    həm  konkret  ,  həm  də  mücərrəd    sahələri  həm  konkret, 
həm  də  mücərrəd    sahələri  əhatə  edərək    sokral  sistemlə    uyğunlaşmalı  ,  əski 
dəyərləri  müəyyən  mənada    redaktə  etməli,  yaranan    təzadları  həll  etməli 
idi.Şübhəsiz ki,  bu proses o qədər  də  sadə əməliyyat deyildir : burada  əsrlərlə 
davam  edən    və  bu  gün  də  aktual  olan    problemlər  öz  təsirini  göstərmişdir    və 
göstərir.Amma    məhz  bu  təzadlar    milli  teatr    prosesinin  dinamikasını    təmin 
etdi.Elə ki,  müəyyən ideologiya  teatr prosesinə   müdaxilə edərək sokral  sistemi “ 
müsadirə”    etdi,  teatr  prosesi  səngiməyə  başladı.Məqsədlərinə  görə  ateist  ola 
maksist-leninçi    estetikanın  süqutu  da    məhz  bununla  bağlıdır  :  insan  düşüncəsi  
sokral(  ilahi)  sistemliyindən    uzaqlaşdırılanda    çox  mühüm  bir  qatını  itirmiş 
olur.Təbii    ki,  söhbət    sırf    dini  ibadət  (  konfessional)  dəyərlərindən  getmir  , 
hərçənd ki,  ənənənəvi cəmiyyətlərdə  bu aspekt də həlledici rola malikdir. 
Azərbaycan    milli    teatr    prosesi    bədii    tarixi    səbəblərdən    bütün 
mədəniyyətimiz    kimi  rekionda    baş  verən  köklü    proseslər  çərçivəsində    inkişaf 
etməli oldu. 
Ümumiyyətlə , mədəniyyətdə  və incəsəntə, teatr sənətinə , teatr düşüncəsinə 
onun    poetikasına  güclü  ,  hətta  misilsiz    təsir  göstərən    ənənəvi  İslam 
mədəniyyətinin   mənəvi   dəyərlər   sistemi  mürəkkəb  tarixi  proseslərin   gedişatını  
müəyyənləşdirmiş  və aparıcı meyillərini  təyin etmişdir. 
Tədqiqat  predmetimiz      teatr  prosesi,  düşüncəsi    və  poetika  problemləri  
olduğundan  ,  təbii    olaraq    məsələyə  yalnız  bu  prizmadan    baxmalı 
olacağıq.Hərşənd    ki,  mövzu  daha    genişdir  və  mədəniyyətşünaslığımızda    bəlli 
səbəblərdən əsaslı  işıqlandırılmayıbdır.Bu məsələni təhlil edərkən  yalnız mənəvi 
dəyərlər  sistemi  və İslam mədəniyyətinin  universal   modellərini araşdırılmasıyla  
kifayətlənməyimizin  bir izahı da ondan ibarətdir ki,  hər hansı teatr düşüncəsində  

---

obyektiv  və    üzvi    formada    bütün    sosio-psixoloji  ,  mənəvi  ,  ictimai-siyasi  
problemlər  düyünlənir  və bəzən  kiçik  sənət  əsərində  təzahür olunur. 
Mövzuya  keçməməzdən öncə  bəzi araşdırma  prinsiplərini  dəqiqləşdirək. 
İlk  növbədə  xüsusilə qeyd etməliyik ki,  söhbət islam mədəniyyətinin  mənəvi-
estetik  kateqoriyaları    və  onların    bədii  təzahüründən      gedir  :  burada    bir  çox  
konfessional  (  dini  ibadət  )  məsələlər,  problemlər    araşdırmadan  kənarda  qalır  , 
çünki  dini    mədəniyyətin    öz  araşdırma    prinsipləri  və  terminoloji  apparatı 
mövcuddur. 
 
Ənənəvi    İslam  mədəniyyəti    anlayışı    bizdən    ötrü  iş    terminidir  ki,  VII 
əsrdən  başlanan  mədəni  prosesi  və  onun  təzahürlərini  əski  mifoloji  düşüncədən  
fərqləndirə bilək.Təbii ki,  mənəvi dəyərlərin  mənbəyi və bazis dili  Qurani Kərim 
və Hədislərdir ki, milli sənət təfəkkürümüzdə  özünəməxsus  tərzdə ənənəvi  milli 
düşüncəyə  uyğunlaşıb  ,  yeni  mənalar    və  formalar  əldə  etməyə    müyəssər 
olub.Ortaya  qoyulan  mülahizələrimizin çıxış  nöqtəsi, ilkin  tezisi  isə budur : hər  
hansı  təsir  yalnız  basqıyla , zorla  əldə  olunmur.Bu proses  daha mürəkkəbdir , 
çoxqatlıdır və yalnız  institussional qatda  riyakarlıqla , formal qəbul oluna  bilər. 
Canlı  təmas , mübadilə  prosesində isə  əski ənənənin yeni  ənənəyə  uyğunlaşma , 
saf-  çürük  etmə,  seçmə  ,  əxz,  mənimsənilmə    və  inkişaf  etdirmə    məqamları  
labüddür,  qaçılmazdır.Məhz  bu  cür  prosesin  nəticəsində    Azərbaycan    milli 
mədəniyyəti İslam mədəniyyətinin  mənəvi məkanına  daxil  edildi və sözün  dəqiq  
mənasında    mənsub  olduğumuz  mədəniyyət    sovet  dövrünün    70    ilini  də    daxil 
etməklə  əslində    İslam  mədəniyyətinin  məzmun  məzmun  parametrləri  .  ölçüləri 
içində  inkişaf  edib.İki  mədəniyyətin  (  əski    türk    və  İslam)    konvergensiya  ( 
birləşmə    qovuşma)  prosesində  əski    mədəniyyətin  mənəvi    dəyərlər    sisteminə  
tam hüquqla , müəyyən transformasiyadan  sonra daxil olub. 
 
Bu  mənada  ən  çox    nəzərə  çarpan    “  Kitabi  Dədə    qorqud  “    dastanının  
mətnlərinə 
 
İslam  inkorporasiyaıarıdır  (  sonradan  müdaxilə).Dastan 
qəhrəmanlarının    müsəlman  olmaqlarına  toxunarkən  Faruq    Sümər  yazır  :” 
Dastanlarda    qəhrəmanlar  bizə  müsəlman  olaraq  təqdim  olunur  ...hər    halda 
dastanların  XI əsrdəki  oğuzlara aid olduğunu qəbul etsək , bu məsələ həll edilmiş  

---