Teatr: Seyr və sehr

olar.Yəni  belə  olduqda  qəhrəmanların    müsəlman  olduqlarına  inanmaq 
olar.”Bizdən  ötrü    bu  məsələnin    həlli  tarixi  xronologiyayla    bağlı    deyil  :  
fikrimizcə  bu sonradan müdaxilə edilmiş element bir tərəfdən  dastanın  məzmun 
və mövzularına əsaslı təsir göstərmədiyinə görə , digər tərəfdən mənəvi  baxımdan 
yaxın  ,  əski  mənəvi  kodeksə    uyğun    olduğundan  dastanın    mətnində  mexaniki 
əlavə  kimi    qəbul  edilmir.Əvvəlki    bölümlərdə    qeyd  etdiyimiz  kimi  ,  milli  
mifoloji  düşüncəmiz  intitussional    (  təsisatlı)  olmadığından  bu  məsələdə 
qarşıdurma , təzad və etiraz  reaksiyası  yaranmadı .Təkcə bufakt  kifayətdir ki, əxz 
olunan  İslam mədəniyyətinin  mənəvi dəyərlərinin  əski türk düşüncəsiylə  bir çox 
məqamlarda  üst-üstə düşməsini  qəbul edək. 
 
Bu hal  türk  mifoepik  yaradıcılığının  başqa bir möhtəşəm abidəsi olan  “ 
Manas  “  dastanında  da  nəzərə    çarpır.Belə  ki,    qırğız  xalqının    ən  dərin  mifoloji  
təsəvvürlərini  əks  etdirən    dastanda  arxaik  sujetlərlə  yanaşı    qəhrəmanların  
müsəlmanlığı  da az rol oynamır.İlk yazılı məlumat ( XV-XVI əsrlərdə ) Manası  
məhz    müsəlman  kimi    təqdim  edir  ,  onun  və  silahdaşlarının    Məkkəyə    həcc  
etmələrindən  danışır.Dastanın  başqa  bir  qəhrəmanı  ,  milliyyətcə  çinli  olan  
Almambet vətənini  tərk edərək  müsəlmanlığı qəbul edir, Manasla dostluq  etməyə 
başlayır  və onun yolunda şücaətlər  göstərir. 
 
Eyni zamanda  dastanın bir çox hissələrində  Manasın  rus çarı ilə dostluğu , 
hər  zaman  onunla  məsləhətləşməsi  ,  çinlilərlə    müharibələri  ,  top-  tüfənglərin 
təsviri və s. məlumatlar var.Bu hal heç də anaxronizm  deyil  və türkologiyada  “ 
Manas2ın  çoxqatlılığı məhz  mətnini canlı epik  ənənə şəklində  yaşamasıyla  izah 
olunur.Canlı  epik  ənənəni    yaşadan  ifaçılar  (manasçılar)  “  manas”ın  başlıca  
hadisələrini    toxunulmaz  saxlayaraq    etnosun  həyatında    baş  verən  mühüm   
hadisələri şifahi oxunuşda  əlavə edirdilər .Ustaddan  şagirdinə ötürülən  dastanın 
mətnini bu mənada  həm də xalq tarixinin  mif-poetik  əksi kimi qəbul olunur : bu- 
tarixdə  qırğız  türklərinin    İslam  mənəviyyəti    və  mədəniyyətinə  qovuşması    öz 
əksini tapmaya bilməzdi.Maraqlıdır ki,  çağdaş manasçılar dastanın mətninə  yeni 
tarixi əlamətlərini  əlavə edərək  ənənəni  yaşatmağa  müvəffəq  olurlar. 

---

 
Mədəniyyət  və din  tarixindən  bəllidir  ki,  monoteizmə ( təkallahlığa) bağlı  
mənəvi    dəyərlər  sistemi  ilə    politeizmi  (  çoxallahlıq  )  və  panteizmə  (  İlahinin  
təbiətlə    eyniləşdirilməsi)    bağlı    inancların    qarşılaşması    bir  qayda  olaraq 
ziddiyyətli olur  : milli  mifoloepik düşüncəmizin  ənənəvi  İslam mədəniyyətinin 
mənəvi  dəyərlər  sistemiylə    təması  və  tarnsformassiyası    qeyri  antoqonist- 
xarakterdə  baş verdi.Yenə xatırlayaq ki,  söhbət milli sənət  təfəkkürünün  mənəvi 
dəyərlərinən  gedir    və  Qurani  -Kərimin  bəyan  etdiyi  bazis    prinsipləri  milli  
yaradıcı düşüncə tərəfindən   könüllü  və şüurlu qəbul olundu. 
 
Bu    olduqca    aktual  məsələni    araşdıran    Niyazi    Mehdi    göstərir  ki,  çox 
müəyyən  bədii üslubda  yaradılmış  Tövrat  və İncildə dini və mənəvi dəyərlər  ( “ 
Hikmətlər”, “ İbrətlər “ , “ Nəsihətlər”)  bir qayda olaraq  konkret  peyğəmbərlərin  
başlarına gələn   hadisələrin   sujet    gedişatından    əmələ  gəlir  .H.Mehdi    yazır  :  “ 
Quranda    bu    model    tez-tez  tərs    üzünə  çevrilir:  dini  nəsihət  ,  hikmət  ön  planda 
durur  ,  Bibliya    sujetləri    və  Məhəmməd  peyğəmbərin    başına    gəlmiş    hadisələr  
isə  eyham  şəklində      nəsihətlərin  ,  dini  hikmət    və  buyruqların  arasında    təzahür  
edir.Sanki  nəzərdə  tutulur  ki,  Quranı oxuyanın  Allahla  ümumi   yaddaşı  var  
və  oxucu    bu    eyhamlar      əsasında    sujet  xəttinin    və  hansı  davranışların  , 
hərəkətlərin    edilməsini    yada  salmalıdır(  qabartmalar  mənimdir  –  M.Ə.)”  
Göründüyü kimi  , müqəddəs  Kitabın  başlıca qavrayış   prinsipi   -mnemonik  ( 
yaddaş)  funksya milli  təfəkkürümüzlə  üst 0üstə  düşür  və psixoloji qavranılma  
üçün  heç bir maneə yaratmır .təəccüblü  deyil ki,  çox az bir tarixi  zaman içində  
milli  sənət  təfəkkürü  məzmun  və forma  yaradıcılığında  Quran  prinsiplərindən   
istifadə etməyə başladı. 
 
Bu  prinsip    teatr    düşüncəsində    də  öz    əksini  tapmışdır  :  nəsihət  ,  ibrət  
hikmət  burada  da ön  planda  durur, sujet , gərgin  intriqa ,  gözlənilməz  gedişlər  
isə    arxa    planda    köməkçi    fon    funksyasını      daşıyır.Beləliklə  ,  ənənəvi  İslam  
mədəniyyətinin    bu  modeli    əski    ənənəvi    modelin    təkmilləşdirilmiş  , 
dərinləşdirilmiş  və incələşdirilmiş  forması , modifikasiyası  oldu. 
 
Qurani  –Kərimin    mətnini    monoloji    prinsipdə    qurulması  da    teatr 
düşüncəmizin    poetikasına    doğma  gəldi    və  monoloq    forması  başqa    formal 

---

üsulları  ( dialoq,  qısa replikalar  və s..) üstələdi , aparıcı kompozisiya  elemntinə 
çevrildi.Daha    demokratik  üsul  olan    dialoqlar  əsasən  komik  ,  məzəli  və  satirik 
xassəli  teatr    formalarında    fəal  işlədilərək    ,  “  ali”  və  “  aşağı”    mövzular  
arasındakı    sərhəddi  müəyyənləşdirirdi  .Məşhur    Molla      Nəsrəddini    adının  
etimologiyasında    göründüyü  kimi  lətifələri    (  dinin nəsri  ,  prozası  )  buna    bariz 
nümunədir .Ədəbi  səciyyələrdən  başqa  hərəsi  bitkin bir  səhnəcik( repriz , sketc, 
intermediya ) olan bu yığcam əhvalatlar dini modelin” tərs üzünü “ gözükdürməklə  
milli  teatr  düşüncəmizin  “ komediya  poetikasının  “ bir çox məzmun  və forma 
yaradıcılığının    prinsiplərini  təyin  etdi.Vulqar,  bayağı    sosioligizmin  
vulqarlığından  tam  əks  olaraq  bu  komik    model  heç  də    ateist  dünyagörüşünün 
təzahürləri    deyildi  :  burada  mədəniyyətin  binar  (  ikili  )  oppozisiyalar    üzərində  
qurulması  prinsipi , qanunu öz  işini görməkdəydi. 
 
Yeri  gəlmişkən,  teatr  düşüncəmizin    maraqlı    və  hardasa    parodoksal    bir 
hadisəsini xatırlayaq: C.Cabbarlının  “ Od gəlini” pyesi sosial  sifarişlə  yazılan və 
ateist  ( anti  İslam)  məqsədlərini  güdən bir sənət əsəridir. 
 
Paradoksallıq    ondadır  ki,    yeni-    kommunist    ideologiyası  İslamı    gözdən  
salmaq  ,  ifşa    etməkdən    ötrü    öz  mənəvi  dəyərlər    sistemindən    istifadə  edə 
bilmirdişBirinci    ona  görə  ki,    bu  sistem  xalqın    dünyagörüşünə    yabancı  ,  bəzi 
məqamlarda  isə  zidd  idi.İkincisi  də  ki,    bu  sistem    inkar  üzərində    qurulmuşdu    , 
təsdiq  və  tərənnüm  edilən    “  hikmətlər  “,  “    ibrətlər  “  isə    hələ  dolğun  və    təsirli  
sistem    şəklini    almamışdı, yəni  Lenin hələ    bütləşdirilməmiş  ,  dünya    tarixi  hələ 
tam  təhrif  olunmamış  və  yeni  mifologiya  hələ  hakim    kodeks  kimi 
formalaşmamışdı.Çox istedadlı və milli  sənət təfəkkürünə üzvi şəkildə bağlı olan  
C.Cabbarlı olduqca  mürəkkəb  bir üsula əl atdı  : bir dinin ( İslamın) mənəvi dəyər 
sistemini  dağıtmaq  üçün    o,    başqa  bir  dinin(  zərdüştlük)  mənəvi    və  estetik 
sisteminə  müraciət etdi.Dövrün çılğın siyasi sinamikasında   “  ideoloji sifarişçilər  
“ incə bir nüansa fikir vermədilər və  əsəri səhnəyə buraxdılar :  bu nüans da məhz 
ondan ibarətdir ki,  hər iki sistem  mifoloji  və  sokral( İlahi) dəyərlərə əsaslanır , 
materialist dünyagörüşünə  hər ikisi ziddir və aralarında baş verən konflikt daha-  
çoz  bir  sistemin  müxtəlif  qatları    arasında  gedən  təbii  mübarizədir.Necə  ki,  hər 

---