Teatr: Seyr və sehr

hansı dinin  məzmun tərkibində  müxtəlif təriqətlərin  mübarizəsi labüddür, eləcə 
də    iki  böyük  dinin  tokkuşması    heç  də  ateist  zəmində    baş    vermir.Bir  maraqlı 
məqam da ondan ibarətdir ki,  “ Od gəlini” pyesində  İslam dinin geniş  yayılması 
təsdiqlənir  və  baş qəhrəmanın ona qarşı  çıxması faciəvi  qəhrəmanın tipoloji və 
funksional    səbəbləri    ilə  izah  olunur.Xatırlayaq  ki,    “Kitabi  Dədə  Qorqud” 
dastanlarında  “  kafir  “  termini  heç  də    çağdaş  dini  fərqləri  açıqlamır  ,  hər  hansı 
düşmən    “  bizdən  olmayan”  kafirdir,  odur  ki,  burada  zərdüştlükdən    də  əski  
mifoloji  ənənənin  bədii  təzahürünü    görməliyik  .Fikrimizcə  ,  milli  sənət 
düşüncəsinin  parlaq nümayəndəsi Cəfər Cabbarlı  bunu kor – koranə etməyibdir : 
hər  hansı  həqiqətən    istedadlı  sənətçi    kimi  o,  öz  yaradıcılığında    obyektiv  və  
subyektiv  olaraq    milli  sənət  yaradıcılığının    mənəvi  kompleksləri    və  psixoloji  
mexanizmlərindən    üzvi  şəkildə  asılı  idi  və  çağdaş  bədii  formalarda    arxetip 
sistemlərini  realizə edirdi.Təsadüfi deyil ki,  yeni dövrün  sahibi – ixtiyarları  ona  
və başqa istedadlı  sənətçilərə  inanmır, hər an  onlardan  “ bolşevik  düşüncəsinə  
yad” təzahürlər  gözləyirdi. 
 
Məlum    olduğu  kimi  ,  ənənəyə    bağlı  olan    İslam    mədəniyyıtinin    mənəvi 
dəyərlər    sistemi    hadisələrdə    tam  şəkildə  əks  olunub.bu  məsələni    araşdıran  
A.Masse    göstərir  ki,    hədislər  də  müəyyən  inkişaf    və  təkmilləşdirmə 
əməliyyatlarına    məruz  qalmışdır.  O,  yazır    :  “  Hədislərin    bu  evolyusiyası    fəth 
edilmiş  xalqların    dini  təsirindən    azad    olmayıb.Qoldsiyer    hədislərdə 
Məhəmmədin dilindən  tərbiyəvi məqsədlər üçün  səslənən xristian  yevangiliyeları  
və apokriflərində-  rəsmi dini görüşlərə uyğun olmayan  dini məzmunlu kitablar ) 
qədim  yəhudi  və    ellinistik    ideyalarının  əks  sədalarını    aşkarlamışdı”.Bu  fakt  
göstərir  ki,  İslam  mənəvi  dəyərlər    kompleksi  açıq    sistem  idi,  dünyəvi  
ümumbəşəri    mənəvi  dəyərləri  mənimsəməyi    vəq  iymətləndirməyi  bacaran  idi, 
buna görə də  təmasda  olduğu  xalqlara inandırıcı və faydalı örnək kimi doğma  
olurdu. 
 
Azərbaycan milli  sənət  təfəkkürü  və teatr düşüncəsinin  poetikası üçün  bu 
mənəvi    dəyərlər    sistemi    yaradıcı  idealın    formalaşmasında    misilsiz    rol 

---

oynadı.Bu təsir  elə  güclü  və səmərəli oldu ki,  70 –illik ateizm  və kommunizm  
ideoloji əməliyyatları ənənəvi dəyərləri  dağıda bilmədi. 
 
Fikrimizi  əyaniləşdirmək    üçün  bəzi    hədislərin    mətnləri  və  ibrətləri  və 
ibrətlərinə müraciət edək. 
 
“  Səni    sevənə  sən    sevgini  acıqla  ,  çünki    sevənə  sevgi  izharı    aradakı 
sevginin dərinləşməsinə  və davamına səbəb  olur .” 
 
“  Məzlumun  bədduasından    saqın.Çünki  onun  duasıyla    Allah  arasında 
(  qəbuluna mane olan) bir  pərdə yoxdur”. 
 
“Kamil mömünin  fərasətindən  saqınınız .Çünki o allahın  nuruyla baxır.” 
 
“Allahın qatında ( yanında) ən sevgiliniz əxlaqı gözəl olan , xalq ilə özləri ilə 
rəftar    etdikləri  kimi    rəftar  edənlər, yumşaq xoylu  adamlardır .Allah  yanında    ən 
büğz  (  düşmən)  edilənləriniz  də    insanlar  arasında  bir  –birinə  laf  götürüb 
gətirməklə məşğul olan , onların qüsurlarını arayaraq təfriqə yaradanlardır”. 
 
“Andına  sadiq  olana etibar et , sənə  xəyanət edənə  sən  xainlik etmə”. 
 
“Ölüm gəlib çatmadan ölümə hazırlaş” 
 
“Acı doyurunuz , xəstəni ziyarət ediniz , əsiri azadlığa qovuşdurunuz” 
 
“” Xeyri  bəşuş  və gülər üzlərdə arayınız “ 
 
“Dəvəni bağla, sonra təfəkkül et” 
 
“Müsəlmanlıq    qərib    olaraq  başlandı  ,  başlandığı  kimi  qərib  Əvdat  
edəcəkdir.Nə  xoşbəxtdir bu  qəriblər!” 
 
“  Doğru    olub    özündən    arxayın  olan    tacir  peyğəmbərlər  ,  siddiklər    və 
şəhidlərə  xəşr olunacaqdır “ 
 
“ Həya  imandadır “ 
 
“Beş günh var ki,  kəffarəti yoxdur .Bunlar :Allaha şərik qoşmaq , nahaqdan 
adam  öldürmək  ,  mömünə    böhtan   və iftira  etmək  ,  müharibə  günü  qaçmaq    və 
yalan yerə and içməklə  bir hakkı  ibtal  etməkdir.” 
 
“ Allahım,  fayda  verməyən elmdən , qəbul  olunmayan  əməldən, müstəcib 
olmayan duadan  Sənə  sığınıram” 
 

---

 
Elə ilk baxışdan  görünür ki,  bu və demək olar ki,  əksər  hədislərin mənəvi  
buyuruqları ənənəvi  milli mənəvi  dəyərlər sisteminə  necə də yaxındır, bəziləri isə 
tamamilə üst-üstə düşür.İslam  mədəniyyətində öz institusional səciyyələrini  əldə 
edən  milli    mədəniyyətimiz    məntiqli  olaraq    bu  dəyərləri    şer,    təsviri  sənət  , 
musiqidə  bədii  formalarda    realizə  etməyə  başladı.Yenə    təkrar  etməliyik  ki,    bu 
proses  bu proses yalnız  mədəniyyət  sahəsində , özü də bəzən aydın  görünməyən 
qatlarda  məhsuldar gedirdi , araşdırma çərçivələrindən  kənar olan  ictimai- siyasi , 
sosio  –psixoloji    və  başqa  sahələrdə  məsələ  daha  mürəkkəb  ,  təzadlı  ,  bəzən  isə 
konfliktli  tərzdə həll olunurdu. 
 
Azərbaycan milli teatr  prosesi ənənəvi  mədəniyyətin çərçivəsində  inkişaf 
etdiyindən    yuxarıda   qeyd  olunan    mənəvi  təsirlərdən   kənarda  qala  bilməzdi.Bu 
inkişafın  daxili  məntiqi    zaman-  məkan    sənəti    olan    teatrı  üzvi  şəkildə    İslam  
mənəvi    məkanının    obyektiv  proseslərinə  qoşmuşdu.Bunun    nəticəsində  teatr  
prosesinin sokral( ilahi)  qatı  öz forma  təzahürlərini  də tapmış  oldu, çünki İslam 
fəlsəfəsinin başlıca səciyyələri  və dəyərləri artıq  klassik poeziyada öz bədii əksini 
tapmışdı.Onları    zaman-məkan    formalarına    köçürmək  hər  hansı    milli 
mədəniyyətdən    ötrü  o  qədər  də    mürəkkəb  problem  deyil,  çünki    “  oyun  
fenomeni” bədii- yaradıcılıqda forma və məzmun  yaradan amil  kimi öz  işini  hər 
zaman  görməkdədir.Bu  məsələ  həm  də    ona  görə    səmərəli    keçirdi    ki,  
ortadoksların  tərəfindən  təzyiq və təqibə  məruz  qalırdı: müqavimət olan  yerdə  
maneələrlə  qarşılanan    teatr  prosesi  sanki  yeni  qüvvə  toplayır.Məlumdur  ki,  
təzadlar  olmayan    yerdə    hərəkətdə  ola  bilməz.Azərbaycan    milli    teatr    prosesi 
obyektiv    və  subyektiv  (  qərəzli...)  maneələrlə    rastlaşanda    hərəkət    meyillərini  
dəqiqləşdirdi. 
 
 Haşiyə    çıxaraq,  xüsusilə    qeyd    etməliyik  ki,    teatr  prosesimizin  çağdaş 
durumu  da  məhz  oxşar    problemlərlə    səciyyələnir  .Belə  ki,    bu  gün  də  olduqca  
çətin,  təzadlı  və həlledici anlarını yaşayan  teatr prosesi yeni  tarixi  dövrün  şərt  
və  qanunauyğunluqlarına    uyğunlaşmaqdadır  .Bu  uyğunlaşmada    madii-iqtisadi  
problemlər  vacib olsa da , həlledici amil  teatr  prosesinin  sokral  qatının  bərpası  
problemləridir  ki, bu  da ən mürəkkəb  və asan başa  gəlməyən  işdir. 

---