Telman orucov

52 
 
vəziyyətə  laqeydlik  isə,  Fuşenin  səhv  haqqında  dediyi  məşhur  sözlərdən  istifadə 
etsək,  “cinayətdən  də  betərdir”.  Ərəblər  qarşısına  çıxan  yaşıllığı  məhv  edən 
çəyirtkə sürüsünü  “boz  şeytan”  adlandırırlar. Şəhərin  yaşıllığını  məhv  edənlər də, 
yəqin ki, bu xislətdən xali deyillər. 
Şəhər  üçün  iqlim,  səs-küy,  çirklənmə,  görünmə  qabiliyyətinin  səviyyəsi 
vacib  amillər  hesab  olunur.  Bunların  qəbul  edilmə  dərəcəsi  vardır,  həmin 
rəqəmlərin həddi onlara dözmək astanasında dayanır. Havanın çirklənməsi ağ ciyər 
xəstəlikləri  əmələ  gətirdiyi  kimi,  səs-küy  də  adamların  iş  qabiliyyətinə  və  ya 
hamilə  qadınlara  öz  mənfi  təsirini  göstərir.  Bu  amillər  nəzərə  alınmaqla  çox  vaxt 
iqtisadi və sosial proseslər nəzərə çarpmaqdan gizlədilir. Axı mühitin özü fərdlərin 
əqli, emosional və fiziki cəhətdən böyüməsində az rol oynamır. Neqativ effektlər 
isə şəhəri artan dərəcədə taqətdən salır. 
Bir  vaxtlar  böyüməsinə,  qollarını  geniş  açmasına  sevindiyimiz  şəhər  indi 
sakinlərinin  sürətli  çoxalmasından  əziyyət  çəkir.  Bəzi  adamlar  giqantomaniyaya 
əsir düşərək, paytaxtın iri, nəhəng olması ilə iftixar hissi keçirir. Vaxtilə İran şahı 
Məhəmməd  Rza  Pəhləvi  paytaxt  Tehranın  3  milyonluq  şəhərə  çevrilməsinə  can 
atırdı. 1979-cu ildə o, taxt-tacdan qovulanda Tehran artıq onun arzu etdiyindən iki 
qat çox əhaliyə malik idi. İndi isə şəhər sakinlərinin sayı on milyonu keçmiş və bu 
çox  sayda  problemlər  yaratmışdır.  Ədalət  naminə  bizdə  belə  bir  arzu  ən  azı  açıq 
şəkildə ifadə olunmamışdı və paytaxtımızda sıxlığın artmasının tam fərqli səbəbləri 
var  idi.  Lakin  bu  da  hansısa  təskinlik  üçün  əsas  vermir.  Əgər  qonşu  ölkənin 
paytaxtında ölkə əhalisinin 8-də 1-i cəmləşmişdirsə, bizdə bu nisbət ən azı 5-də 2-
yə bərabərdir. On il də belə davam etsə, ölkə əhalisinin əksəriyyəti paytaxt adlanan 
kiçik bir adada (baxmayaraq ki, Abşeron əslində yarımadadır) təmərküzləşəcəkdir 
və  bu  ada  yaşayış  üçün  yararlılıq  xüsusiyyətlərini  daha  insafsızcasına  itirməyə 
başlayacaqdır. 
Sürətli  urbanizasiyanın  ən  çox  görünən nəticəsi  şəhər  mühitinin  pozulması, 
çürüməsidir.  Bu  proses  təkcə  qüsurlu  deyil,  həm  də  pisləşən  şəhər  mühiti  ilə 
müşayiət olunur. Əlbəttə, iqtisadi məkan kimi planlaşdırmada fəaliyyət yerləri və 
onlarla  bağlı  olan  məşğuliyyətlər  nəzərə  alınmalıdır.  Lakin  xaotik  inkişaf  yalnız 
problemlər  yaradır.  Adicə  bir  misal  kimi,  avtomobil  “canlanması”  prosesini 
götürək.  Şəhər  hərəkət  edən  və  dayanan  avtomobil  kütləsindən  çıxış  yolu  tapa 
bilmədiyindən, küçələr nəinki nəqliyyatın, hətta piyadaların hərəkəti üçün olduqca 
daralmışdır, bu isə nəqliyyatın sürətini xeyli azaltmış, bütün gün ərzində çox sayda 
tıxacların yaranmasına səbəb olmuşdur. Bütün bunlar şəhərin sadəcə məkan dəyəri 
olmasına olduqca mənfi təsir göstərir.  
Yenidən əvvəlki suala qayıtmaq ehtiyacı yaranır. Bakının problemlər kələfi 
adlanan “Qordi düyünü”nü açmaq cəhdləri heç bir nəticə vermədiyindən və ya ona 
ciddi  münasibət  bəslənilmədiyindən,  kiçik  ölçülər  və  tədbirlər  faydasız  olmaqla, 
şəraiti  əsaslı  qaydada  dəyişib  yaxşılaşdıra  bilməyəcəkdir.  Tarixdə  həmin  düyünü 
qeyri-adi  yolla,  özünəməxsus  cəsarətlə  açan  böyük  sərkərdənin  təcrübəsinə 
əsaslanaraq, xırda addımlarla deyil, inqilabi yolla hərəkət edib, bu məsələnin tam 
və qəti həllinə girişmək lazımdır. Bu cəsarətli iri addım uğur rəmzinə çevrilə bilər 
və  onun  mahiyyəti  paytaxtın  Bakıdan  başqa  yerə  köçürülməsidir.  Bu  ideya  ilk 

---

53 
 
baxışdan  nə  qədər  çətin,  mürəkkəb,  həm  də  kiçik  ölkə  üçün  ağır  maddi  xərclərə 
səbəb  olan  bir  iş  kimi  görünsə  də,  problemlərin  məhz  dərinliyi  onları  radikal 
qaydada  həll  etmək  zərurətini  də  meydana  çıxarmışdır.  Onlar  bizi  kabus  kimi 
izləməkdə davam edir və bundan xilas olmaq şansı istənilən xərcə (məlum həddlər 
çərçivəsində)  haqq  qazandırır  və  bu  addımı  hətta  cazibədar  və  iqtisadi  cəhətdən 
səmərəli  olan  bir  tədbirə  çevirir.  Problemlərin  miqyası  görüləcək  işin  miqyasının 
nəhəngliyindən  qorxmamaq  hissləri  yaradır.  Bu  barədə  yazıçı-jurnalist  Rəşad 
Məcidin  məqaləsində  bir  sıra  dəlillər  gətirilmişdir  və  yaxşı  ki,  bu  ideyanı  ortaya 
aranlardan  fərqli  olaraq  o,  psevdoromantik  hisslərdən  və  ideyaya  çələng 
geyindirməkdən uzağa qaçaraq, real mənzərəni və onun labüd etdiyi vəzifələri əsas 
götürmüşdür. 
İdeyanın  reallaşması  yollarına  yanaşmada  fərqli  münasibətlər  mövcuddur. 
Bəziləri  Gəncənin  1918-ci  ildə  qısa  müddətə  müstəqil  dövlətin  paytaxtı  rolunu 
oynadığını  əsas  götürərək  paytaxtın  Bakıdan  oraya  köçürülməsini  təklif  edirlər. 
Lakin  bu  şəhərin  də  yenidən  qurulmasının  yeni  paytaxt  tikməkdən  az  xərc  tələb 
etmədiyini və bir sıra həyati təchizat sahələrində çatışmazlıqlardan xali olmadığını 
nəzərə  alsaq,  bu  təklif  iqtisadi  və sosial  tələblər baxımından o qədər də cəzbedici 
təsir  bağışlamır.  Gəncəni  paytaxt  etmək,  əslində  yeni  bir  Bakı  yaratmaq  cəhdinə 
çevrilə  bilər  və  beləliklə  bu  dəfə  ölkə  əhalisinin  iki  nəhəng  şəhərdə  cəmlənməsi 
variantı  yaranar.  Bir  problemdən  yaxa  qurtarmaq  istədiyimiz  halda,  qeyri-iradi 
olaraq  ikincisini  yaratmış  olarıq.  Ən  vacib  məsələ  isə  Bakının  yükünü  azaltmaq, 
onun cəzbedici paytaxt “parıltısını” zəiflətməkdir. Həm də ölkəyə normal fəaliyyət 
göstərmək  imkanlarına  və  şəraitinə  malik  olan  mərkəzi  şəhər  lazımdır.  Məhz 
bunları  əsas  götürərək,  paytaxt  üçün  yeni  şəhər  salınması  düşüncəsi  ictimaiyyətə 
təklif  edilmişdir.  Bu  şəhər  yeni  ərazidə,  paytaxt  üçün  lazım  olan  xüsusiyyətləri 
nəzərə  almaqla  tikilsə  daha  yaxşı  olardı.  Şəhərin  yerləşəcəyi  coğrafi  ərazi, 
həmçinin gələcəkdə onun bütövləşməsi üçün qarşıdakı dövrü nəzərə almaq heç də 
az  əhəmiyyət  kəsb  etmir.  Yeni  paytaxt  milli  ənənələri  nəzərə  almaqla,  müasir 
texniki nailiyyətlərdən və şəhərsalma təcrübəsindən istifadə etməklə tikilməlidir ki, 
özünün, gələcək nəsillərin də tələblərinə uyğun gələn xarakterdə olduğunu büruzə 
verə bilsin. 
Bəziləri  yeni  paytaxtın  Şirvan  zonasında  salınmasını  təklif  edirlər.  Göyçay 
və  İsmayıllı  rayonlarının  sərhədlərindəki  yer  barədə  təkliflər  həm  coğrafi  mühit, 
həm  iqlimin  mülayimliyi  baxımından  məqbul  sayıla  bilər.  Dünyanın  ayrı-ayrı 
dövlətlərinin  paytaxt  köçürmə  təcrübələri  də  yeni  şəhər  salma  ideyasının  daha 
üstün  qaydada  qiymətləndirildiyini  təsdiq  edir.  Ona  görə  də  yeni  paytaxt  tikmək 
təklifi, mülahizəsi heç də xəyalpərəstlərin  “hava qəsrləri” tikmək arzusu olmayıb, 
orakulun daha çox reallıqdan irəli gələn sualına düzgün cavab vermək istəyindən, 
ölkənin  vəziyyəti  üçün  vətəndaşların  qayğı  hissləri  keçirmələrindən  xəbər  verir. 
Əlbəttə,  bu  təklifə  ağız  büzənlər  birinci  növbədə  ağır  xərclər  altına  girməyi  əsas 
əks  arqument  kimi  göstərəcəklər.  Heç  kəs  bu  xərclərin  çəkiləcəyini  inkar  etmir. 
Müftə pendirə qonaq olmaq yalnız kilsə siçanlarına müyəssər olur. Digər tərəfdən 
xəstəlik ağır olduqca onun müalicəsi daha böyük cəhdlər, müvafiq qaydada böyük 
məsarif  tələb  edir.  Sağlamlığın  bərpası  kimi  həyati  məsələdən  söhbət  gedirsə, 

---