Tema: batis filosofiyasi

TEMA: BATIS FILOSOFIYASI.

JOBA:

1. 
   Orta a`sir ha`m Batıs filosofiyasının` rawajlanıwının` ulıwmalıq belgileri.
   
2. 
   Batıs shıg`ıs filosofiyasında dinnin` u`stinligi, teocentrizm ideyasının` belgileri.
   
3. 
   Orta a`sirlerde Evropada filosofiyalıq oy-pikirdin` rawajlanıwının` o`zgeshelikleri.
   
4. 
   A`debiyatlar
   

Tayanısh tu`sinikler: Orta a`sir, Teocentrizm, aplogetika, patristika, sxolastika,averrozm, antropocentrizm, dedukcya, indukciya, kreatcionizm, teologiya, patristika, emprizm.
Eger grek filosofiyası antiklik qul iyelewshilik ja`miyettin` negizinde payda bolg`an bolsa, orta a`sirlik filosofiyalıq oy feodalizm da`wirine (V-XV a`siplep) tiyisli. Biraq ma`seleni bulay ko`z aldımızg`a elesletiw, bir ja`miyetlik ukladtan ekinshisine o`tiw birden bolg`anday etiw nadupıs. Aqırı, ja`miyettin` jan`a tipinin` qa`liplesiwi biraz uzaq process.
A`dette orta a`sirdin` basın Batıs Rim imperiyasının` (476-jıl) qulawı menen baylanıstıradı. Bul sha`ptli g`ana, aqırı Rimdi jen`ip alıw bul da`wirdin` birden sociallıq ha`m ekonomikalıq qatnasıqlapın, turmıslıq ukladların ha`m diniy isenim ha`m filosofiyalıq ta`liymatların ha`m o`zgerte almaydı. Orta a`sirlik ma`deniyattın` qa`liplesiwi, jan`a a`sirdegi diniy isenimler ha`m filosofiyalıq oylawdın` qa`liplesiw da`wiprn bizin` eramızdın` I-IV-a`sirleri aralıg`ı sıpatında atasa durıs boladı. Bul bir neshshe ju`z jıllıqlar arasında eski negizde o`sip shıqqan stoikler, epiqupshılar, neoplatonikler, sonday-aq qa`liplesip atırg`an jan`a dinnin` ha`m jan`a oydın` aralıg`ında qarsılasıwlar, baqtalaslıq da`wir. Bul son`ınan orta a`sirlik teologiya menen filosofiyanın` arasındag`ı ara-qatnastı an`latadı. Bul boyınsha xristianlıq oy antiklik filosofiyanın` jetiskenliklerin, a`sirese neaplatonizmnin` ha`m stoicizmnin` jetiskenliklerin qosıp alıp, olardı jat kontekstke qosıwg`a umtıldı.
Grek filosofiyası ko`p qudaylık penen (politeizm) baylanıslı boldı. Onın` ta`liymatlarının` ko`p tu`rliligine qaramastan, ol kosmologiyalıq xarakterge iye boldı. Sebebi ha`mme na`rseni o`z ishine alg`an tutaslıq (og`an adam ha`m kiredi) ta`biyat boldı.
Orta a`sirler filosofiyasının` tamırları dindegi bip qudaylıqta (monoteizm). Bunday dinge iudaizm, xristian ha`m musılman dinleri kiredi. Olar menen ha`m evropalıq ha`m arab orta a`sir filosofiyasının` rawajlanıwı baylanıslı. Orta a`sirlik oylaw tiykarınan teocentristlikke iye. Bunın` ma`nisi barlıq na`rseni belgileytug`ın ta`biyat emes, al quday.
Xristianlıq monoteizmnin` tiykarında eki a`hmiyetli princip bap. Olar diniy mifologiyalıq sanag`a ha`m sa`ykes filosofiyalıq oylawdın` yazıcheskiy dúnyasına jat: do`retiw ha`m ashıg`ın aytıw. Ekewi de bip-bipi menen tıg`ız baylanıslı, sebebi biplikli qudaydı g`ana esapqa aladı. Do`retiw ideyası orta a`siplik ontologiyanın` tiykarında bolsa, ashıg`ın aytıw ideyası biliw tuwralı ta`liymattın` tiykarın quraydı. Usıdan orta a`sirlik filosofiyanın` teologiyadan, al barlıq orta a`sirlik institutlardın` cerkov`tan g`a`rezliligi.
Ta`biyat ha`m adam qudaydın` do`retpesi sıpatında.
Xristianlıq dogmatqa sa`ykes, quday dúnyanı joqtan jasap, o`zinin` erkin aktın jasadı.
Qudaylıq g`alaba qu`diret dúnyanın` bolmısın ha`rqashan saqlawg`a qollap quwatlawdı dawam ettiredi. Bunday dúnyag`a ko`z-qaras kreacionizm atamasına iye. Kreacionizm degen latınsha so`zinen alıng`an, do`retpe, jaratpa degendi an`latadı.
Do`retiw tuwralı dogmat oraylıq tartıwdı tabiyattan tısqarı baslamag`a alıp keledi. Antik qudaylar tabiyatqa tuwısqan bolsa, xristian quday tabiyattın` ustinde turadı. Sonın` ushın transcendent quday boladı ha`m bul jag`ınan Platon ha`m neoplatoniklepdin` juldızına uqsas. Do`retiwshilik aktiv baslama tabiyattan, kosmostan alınadı ha`m qudayg`a bepiledi. Orta a`siplik filosofiyada kosmos endigiden bılay basım kelip turg`an ha`m mángi bolmıs emes ko`p g`ana gpek filosofları esaplag`anday tipi ha`m janı bar pu`tin emes.
Kreacionizmnin` tag`ı bir aqıbeti antik filosofiyag`a ta`n qarama-qarsılıqlı baslamanın` -aktivlik ha`m passivliktin` dualizmin biykarlaw. Dualizmnin` ornına monizm keledi. Bir g`ana absolyut baslama - quday bip, qalg`anları onın` do`retpesi. Quday menen onın` do`retpesinin` apası o`tpeydi- ha`p tu`rli ontologiyalıq rangtin` eki reallıg`ı. Basqasha aytqanda, haqıyqıy bolmısqa tek quday iye, og`an antiklik filosoflar en`gizgen atributlar tiyisli. Ol mángi o`zgermeydi, basqa hesh na`rsege bag`ınbaydı, pu`tkil ha`mmesinin` deregi. Xristian filisofı Avgustin Blajennıy (354-430) quday joqarı bolmıs, joqarı substanciya, joqarı (matepiallıq emes) forma, joqarı iygilik dep tu`sindiredi. Avgustin Blajennıy qudaydı bolmıs penen ten`lestire otırıp, muqaddes jazıwg`a su`yenedi. Vetxiy Zavette quday adamg`a o`zi tuwralı «Ya esm` Sushiy» deydi. Quday ta`repinen do`relgen dúnya o`zgeredi, o`tkinshilikke iye. Xristian qudayın tanıp biliw mu`mkin bolmasa ha`m, ol o`zin adamg`a ashıp beredi, bul bibliyanın` muqaddes tekstleri arqalı boladı, al bunı tu`siniw qudaydı biliwdin` tiykarg`ı jolı.
Solay etip, do`relmegen qudaylıq bolmıs (yamasa bolmawdın`) tuwralı bilimdi ta`biyattan tısqarı jol menen alıw mu`mkin ha`m bunday biliwdin` gilti iseniw. Bolmıstı orta a`sirde tu`siniw o`zinin` aforistlik sa`wleleniwin bolmıs ha`m iygilik qaytapılması degen fomulada sa`wlelenedi.
Quday joqarı bolmıs ha`m iygilik ha`m ol ta`repinen do`retilgenlerdin` ha`mmesinde bul tan`ba bar. Bunnan tezis: jamanlıq bolmıs emes, ol unamlı reallıq, tiykar emes. Ma`selen, shaytan orta a`sirlik sana ko`z qarasınan bolmıs bolıp ko`ringen bolmıs emes. Jamanlıq iygiliktin`, jaqsılıqtın` esabınan jasap, jaqsılıqtı esapqa almasada, onı joq etiw mu`mkinshiligine iye emes. Bul ta`liymatta orta a`sirlik dúnyag`a ko`z qarastın` ortimistligi ko`rinedi. Usı jag`ınan ol kesh ellinistlik filosofiyanın` ko`n`il-ku`yinen, a`sirese stoicizm menen epikupshılıqtan aypılıp turadı.
Xristianlıqtın` ken`irek tarqalıwı menen o`zlerinin` dogmatların tastıyıqlawda ol antik da`wir filosofların ha`m paydalandı.
Solay etip, orta a`sirlik oylaw ha`m dúnyag`a ko`z qarastı eki ha`p qıylı tpadiciya belgiledi. Birinshiden, xristianlıq ashıg`ın aytıw ha`m ekinshiden, tiykapınan idealistlik varianttag`ı antiklik filosofiya boldı.
Orta a`sirlik filosofiyada bolmıstı yamasa o`mir suriwdi (ekzistenciya) ha`m tiykardı (essenciya) ajıratıp qoyıw bar. Orta a`sirdegi filosoflar ha`r bir zattı tanıwda to`rt sorawg`a juwap beredi. 1. Zat barma? 2. ol ne? 3. ol qanday? 4. ol ne ushın bar. Birinshi soraw o`mir su`riwdi tastıyıqlawdı talap ece, ekinshi ha`m son`g`ıları zattın` tiykarın tastıyqlawdı talap etedi. Boeciy (480-584j.) bul tu`sinikke anıq juwap beredi. Onın` logika problemaların islewi orta a`sirlik sxolastikanın` keleshektegi rawajlanıwına ta`sir etedi (sxolastika termini grektin` shkola, sxolastika-mektebiy filosofiya degen so`zi).
Boeciydın` pikirinshe, bolmıs (o`mir su`riw, jasaw-sushestvovanie) ha`m tiykapr(sushnost`) bir emes. Trekr qudayda g`ana, ol a`piwayı substanciya bolg`anlıqtan bolmıs ha`m tiykar sa`ykes keledi. Do`rtilgen zatlardı aycaq, olardın` bolmısı ha`m tiykarı ten` emes. Anaw ya mınaw tiykar o`mir su`riw, jasawg`a iye bolıwı ushın bolmısqa tiyisli bolıwı, qudaydın` erki menen jaralg`an bolıwı kerek.
Zattın` tiykarı onın` anıqlamasında, sol zattın` tu`sinigine aqıl-oy arqalı sa`wlelenedi. Zattın` o`mir su`riwi tuwpalı biz ta`jiriybeden, zatlar menen tikkeley kontakttan bilemiz. Sebebi o`mir su`riw aqıl-oydan emes, al do`retiwshinin` qu`diretli aktınan kelip shıg`adı, sol sebepli zat tu`sinigine kirmeydi. Solay etip, o`mir su`riw, jasaw tu`sinigi zattın` tiykarına qatnassız bolıp, do`retiwdin` dogmatın tu`sinip biliw ushın kipgizildi.
Optodoksallıq sxolostikag`a belgili u`les qosqanlardın` biri monax, dominakanshılar ordeninin` wa`kili-Foma Akvinskiy (1225-1274j.). Foma Akvinskiy ideallıq penen materiallıqtın` ara-qatnasın nızamlastırıwda Aristoteldi fundament etip aldı. Bul boyınsha ideallıq penen materiallıqtın` ara-qatnası da`slepki Foma Akvinskiy ppincipinin` (ta`rtip ppincipinin`) ha`m awıtqıwdag`ı ha`m tolıq tastıyqlanbag`an materiya principi (bolmıstın` a`zzi tu`pi dep ataladı) arasındag`ı qatnastın` xristianlıq tu`sindiriliwi. İndividuallıq qubılıslar dúnyası Foma Akvinskiy ko`z-qarasınan forma ha`m materiyanın` qosılıwının` birinshi principinen payda boladı. Adamnın` janı forma payda etiwshi princip bolıp, o`zinin` individuallıq ja`mlesiwin tek dene menen birleskende g`ana aladı. Bul juwmaqlawshı jag`day xristianlıq sxolastikanın` o`tkir diskussiyalıq ma`selelerinin` birine noqat qoyg`ızdı. Qa`liplesiwdegi xristianlıq, sxolastika siyaqlı o`zinin` fundamentallıq postulatlarında izbe-iz idealistlik sistema boladı. Sebebi joqapg`ı absolyut qudaydın` u`shinshi ipostası İisus Xpistos Bibliya boyınsha adam obrazında boladı, o`zinde qudaylıq (ideallıq) ha`m adamlıq (matepiallıq-denelik) ta`biyatqa iye. Qudaylıq penen adamlıqtı birlestiriw materiyanı jalg`an bolmıs hesh na`rse emes sıpatında biykarlawg`a mu`mkinshilik bermedi. (Joqtan jasalg`an - degen dogmat bap) Sonın` ushın Foma Akvinskiydin` materiyanı bolmıstın` a`zzi tu`ri sıpatında pikirlewi cepkov` ta`repinen payda bolg`an metodologiyalıq ha`m logikalıq tubekten shıg`ıw sıpatında boldı. Materiya juwmag`ında sxolastikada o`zinin` g`a`rezlilik jag`dayın saqlap jeke jag`dayda hu`kim su`iw huqıqına iye boldı.
İdeallıq ha`m matepiallıqtın` apasındag`ı pikiplepdin` talası pealistlep menen (lat gealia- haqıyqıy, zatlıq) ha`m nominalistlep (laT. pomep- atama, at) apasındag`ı ataqlı aytıs penen baylanıslı. Ga`p univepsaliylepdin` ta`biyatı tuwpalı, demek ulıwma ha`m podlıq tu`siniklepdin` ta`biyatı tuwpalı boldı.
Realistler (İoann Sxott Epiugena, Ansel`m Kentepbriyskiy, Foma Akvinskiy) Aristoteldin` ulıwmalıq jekelik penen ajıralmas baylanısta turatug`ınlıg`ı, onın` forması bolatug`ınlıg`ına tiykarlana otırıp, universaliylerdin` o`mir su`riwinin` u`sh usılı tuwralı ayttı. Ma`selen, Foma Akvinskiyde universaliylep u`sh tu`rli o`mir su`redi: Zatlarg`a deyin qudaylıq aqıl - oyda, zatlardın` o`zinde, olardın` tiykarı, ma`nisi sıpatında. Bunday sheshim filosofiyanın` tariyxında G`o`lpen` realizmG` atamasına iye. Al shekten shıqqan realizmde ulıwmalıq tek zatlardan tısqarı o`mir su`redi. shekten shıqqan (krayniy realizm) realizmnin` tamırları Platonnın` ta`liymatlarına tireledi ha`m idealistlik sxolastikag`a jaqın bolıp ko`ringeni menen cerkov ta`repinen qabıllanbadı. Aqırı xristianlıq ta`repinen materiya İsus Xristostın` eki ta`biyatının` biri sıpatında an`landı g`oy.
Hominalistler (Poscelin, Pep Abelyap) ulıwmalıqtın` obiektiv ulıwmalıqtın` obiektiv o`mir su`riwin biykarlawdı logikalıq juwmaqqa deyin jetkizdi ha`m olar universaliyler tek oylawda g`ana o`mir su`redi degen edi. Hominalistlep konkret jeke zattag`ı ulıwmalıqtı g`ana biykarlap qoymastan, onın` zatqa deyin bolatug`ının ha`m biykarladı. Bul materiyanın` artıqmashılıg`ı tuwralı tezis penen barabar edi. Poscelin universaliylep tek dawıstın` terbeliwine baylanıslı dep tu`sindipdi. Tek individuallıq o`mip su`pedi ha`m tek sol g`ana biliwdin` ppedmeti boladı.
Zamanagóy Batıs filosofiyası kóplegen aǵıslar, mektepler, táliymatlar formasında kórip shıǵıladı. hám olardıń barlıǵın oraylashtiradigan hám birlestiretuǵın ulıwma kelip shıǵıwı joq. Biraq, olardı shártli túrde 3 tiykarǵı jóneliske (3 túrdegi filosofiyaǵa ) gruppalaw múmkin:
1. ilimiy (yamasa pozitivist),
2. ilmga qarsı,
3. metafizik
1. Ilimiy jónelis filosofiyanı arnawlı pánge aylandırıw hám odaǵı dúńyaǵa kózqaras sorawlarınan qutılıw qálewi menen baylanıslı. Ilimiy jónelis pozitivizm túrlerin (sonıń menen birge, sotsiologiya salasında ) hám gumanitar pánler ushın ulıwma pán standartın qáliplestiriwge urınıw daǵı strukturalizmni óz ishine aladı.
2. Ilimiy ongga qarsı - tiykarlanıp irratsionalistik tendentsiya - ilimiy sananı hám basqa, noilmiy biliw formaların bastırıw nátiyjesinde unamsız social hám tábiyiy processler qayta tiklenedi hám háreketke keltiriledi. Filosofiyalawdıń bul túrine turmıs filosofiyası, ekzistensializm, hám germenevtika.
3. Metafizik tendentsiya filosofiyanı bolmıs hám biliwdiń tereń tiykarları hám mánisin belgileytuǵın " tolıq fan" retinde qaraw túsinigi menen baylanıslı. Sol kózqarastan, ol filosofiya óz mazmunın ǵárezsiz, ǵárezsiz túrde, arnawlı pánler nızamları hám faktlari menen baylanıstırnmasdan tiykarlaydı hám tarqatadı, dep esaplaydı. Bul tendentsiya túrli diniy hám filosofiyalıq variantlarda óz sawleleniwin tapqan. Fenomenologiya dep atalatuǵın tendentsiya da sol jóneliske túsedi.
Pragmatizm
Pragmatizm filosofiya daǵı idealistik jónelis bolıp, ol filosofiyalıq máselelerdi úyreniwden tiykarǵı maqset abstrakt haqıyqattı izlew emes, bálki adamlarǵa ózleriniń real turmıslıq wazıypaların ámelge asırıwda (qısqası, mashqalalardi sheshiwde) járdem beretuǵın anıq usıllar hám qurallar arsenalini jaratıw dep esaplaydı.jaǵdaylar ).
Amerikalıq filosoflar A. Pirs hám Ol. Jeyms pragmatizmning tiykarlawshileri esaplanadılar, lekin olar táliymatların tahrir etkenler. Zamanagóy pragmatizmning qáliplesiwi hám rawajlanıwına zárúrli úles qosqan J. Dyui (1859 -1952).
D. Dyui filosofiya, sotsiologiya, pedagogika hám basqa tarawlarda jazılǵan 30 dan artıq kitap hám 900 den artıq ilimiy maqalalar avtorı. Onıń filosofiyası óz dáwirindegi SSSR hám Evropaǵa tarqalmaǵan. Dyuining pragmatizmi AQSH hám anglichan tilinde sóylesiwshi mámleketlerde keń málim bolıp, onıń filosofiyası menen tanıs bolǵan amerikalıqlardıń 80% Dyuini (óz dáwirdiń) eń jaqsı amerikalıq filosofi dep biladi.
Dyuining tiykarǵı jumısı dástúriy filosofiyanıń (filosofiyalıq fundamentalizm) qáliplerin joq etiw hám zárúrli filosofiyalıq mashqalaǵa jańasha kózqarastan qaraw bolıp tabıladı.
Dyui filosofiyalıq bilimge kóre empirik bolıp tabıladı, yaǵnıy ol óz izertlewinde tájiriybege bólek orın ajratadı. Ásirese:
• tiykarǵı sebep ideyasın biykarlaw etedi, dúnyanıń " birinshi" sebebin izlewge urınıslar mánisiz dep esaplaydı ;
• filosofiyanıń oraylıq túsinigi tájiriybe bolıwı, barlıq filosofiyalıq izertlewler tájiriybege tıykarlanıwı kerek;
• insaniy sapada tuwılǵan hám arttırılǵan hámme zat tájiriybe dep esaplanǵan ;
• tájiriybe saqlawshı hám taratıwshı retinde insaniy sapa zárúrli orın tutdi;
• tájiriybe: háwesli
transsendental (psixik, psixik)
diniy
ahloqiy
kórkem óner
social hám basqalar. retinde klassifikaciyalanadı
• tájiriybe turmıstıń barlıq tarawların qamtıp aldı.
Filosofiyanıń maqseti (Dyui, Jeyms hám basqalardıń pikrine qaraǵanda ) tájiriybe aǵımı menen insan aldına qoyılǵan maqset tárepke háreket qılıw hám oǵan erisiwde járdem beriw bolıp tabıladı.
Amerika pragmatizmi ideyasınıń orayında naǵız ózi ideya jatadı.
Birinshi amerikalıq pragmatistlar (Jeyms) filosofiya tájiriybe menen birgelikte jańa tájiriybege, odan qoyılǵan maqset tárepke jetekleytuǵın haqıyqattı tabıwǵa járdem beriwi kerek, dep esaplaǵan bolsalar, Dyui bul ideyanı innovciyalıq tárzde rawajlantirdi hám filosofiyanıń wazıypaların belgilep berdi.
Dyuining pikrine qaraǵanda, filosofiyanıń tiykarǵı waziypası tájiriybe arqalı individual maqsetlerge erisiw emes, bálki filosofiya járdeminde tájiriybeni ózgertiw hám ózgertiw hám insannıń ómiriniń barlıq tarawlarında tájiriybeni sistemalı túrde jetilistiriw bolıp tabıladı.
Tájiriybediń zárúrli bólegi bolsa shaxstıń jámiyet menen hám jámiyet ishindegi óz-ara munasábetinde tóplanǵanlıǵı sebepli, tájiriybeni jetilistiriwdiń zárúrli shárti birinshi náwbette jámiyeti jetilistiriw (social qayta qurıw ) esaplanadı.
Social qayta qurıw tómendegi ilajlar arqalı ámelge asıriladı : 1. múlkshilik munasábetlerdi jetilistiriw - bir tárepden, eń kóp adamlardı mulkka aylandırıw, ekinshi tárepden, olardı ekonomikalıq hám islep shıǵarıw maqsetlerinde múmkinshiligi barınsha birlestiriw (biz. mulkka úlesli iyelik qılıw haqqında gápiramiz);
2. rezervlew hám múlkshilik munasábetlerdi jaqsılawdıń basqa usılları arqalı - adamlardı óz miyneti nátiyjelerine jaqınlastırıw hám miynet nátiyjelerine iyelik etiwshi parazit gruppalardı (iri múlk iyeleri, monopolistler hám basqalar ) kemeytiw;
3. islep shıǵarılǵan materiallıq naǵıymetlerdi ádalatlı bólistiriw hám bólistiriw;
4.jarlılıqqa qarsı gúres, mámlekettiń puqaralardıń jaǵdayın jaqsılawǵa ǵamxorlıq qılıw ;
5. insan huqıqların támiyinlew hám mámleket demokratiyalıq dúzilisin jetilistiriw;
6.jámiyeti tártipke salıw, insannıń ómiri hám iskerliginiń barlıq iskerlik tarawıların basqarıwdı professionallastırıw hám jetilistiriw;
7. ishki hám xalıq aralıq dawlardı sheshiw.
Dyui " joqarı texnologiyali" ilimiy usıllardı ámeliyatqa qollanıw qılıwdı ámeliyattı jetilistiriwdiń náwbettegi tiyisli quralı dep esapladı. Islep Insaniyat ómiriniń barlıq iskerlik tarawılarında, ásirese, pán hám texnikada “joqarı texnologiyalar”ning jańa ilimiy usılların engiziw arqalı joqarı nátiyjelerge eristi. Biraq, jámiyet, etika hám ámeliyattı baqlaw ushın ilimiy usıllar hám joqarı texnologiyalar qollanilmaydi.
Sonday eken, ámeliyattı ilimiy usıllar hám aldıńǵı texnologiyalardı qóllaw arqalı jetilistiriw múmkin jáne bul usıl hám texnologiyalar tálimge sińiriliwi kerek.
Tájiriybeni qayta qurıwdıń úshinshi, zárúrli jolı - oylawdı jetilistiriw (ilimiy usıllar tiykarında ).
Dyuining pikrine qaraǵanda, filosofiyanıń tiykarǵı waziypası jańa ilimiy usıllardı qóllaw arqalı tájiriybeni jetilistiriwden ibarat bolǵanlıǵı sebepli, birinshi soraw ilimiy metoddıń ózi haqqında tuwıladı :
Orta a`sirlik filosofiyanın` a`hmiyeti sonda, ol biliw teopiyasının` keleshektegi rawajlanıwına u`lken u`les qostı, pacionallıq, empipiyalıq ha`m appioplıqtın` apa qatnasının` ha`r tu`rli variantlapın islep shıqtı ha`m anıqladı. Bul ara qatnas ma`selesi son`ın ala tek sxlostikalıq taptıstın` ppedmeti g`ana emes, ilimiy bilimnin` ppincplepin qa`liplestipiw ushın tiykap boldı.
Oyanıw da`wipi eptedegi bupjuaziyalıq revolyuciyalardın` ideyalıq ha`m ma`deniy rawajlanıwının` tariyxıy processi sıpatında belgilenedi. Rawajlang`an Evropa ellerinde XII-XIII-a`sirlerde sanaattın`, sawdanın` o`siwi boladı. Ten`izde ju`ziw, a`skeriy is ku`sheydi. Orta a`sirlik teokratizm menen gu`reste birinshi plang`a gumanizm ha`m antropocentpizm shıg`adı. Jerdegini jek ko`riw adamnın` aqılın, onın` baxıtqa umtılıwı menen almasadı. Gumanistlik idollardın` realizaciyası o`tkendegini men`geriwdi esapqa aladı, sonın` ushın ha`m antiklik ma`deniy miyrasqa a`yyemgi filosofiyanın` baylıg`ın iyelewge qızıg`ıwshılıq, ma`pdarlıq oyanadı. Jan`adan Platon, Aristotel, neoplatonikler, stoikler ha`m epikupshılar ashıladı.
Oyanıw -bul en` aldı menen antikliktin` shıg`armaların erkin ulıwmalastırıw, tayar ha`m o`zgerissiz shınlıqtan bas tartıw. shınlıqtın` individuallıq tu`siniginin` ornına kaysısın shınlıq, kaysısın shınlıq emes dep tu`siniwge mu`mkinlik ha`m huqıq berildi.
Aqıl-oydın` sxolostikadan azat bolıwı ha`m tikkeley logikalıq problematikadan dúnyanı, adamdı ta`biyiy ilimiy tanıp biliwge umtılıw burılıs wazıypası payda boladı.
Hikolay Kuzanskiydin` ta`liymatında adamzat biliwinin` qudireti esapqa alınadı. Adam o`zinin` aqılının` tvorchestvalıq iskepliginin` ja`rdeminde qudayg`a uqsas. H. Kuzanskiydin` do`retiwshiliginde dialektikanın` elementleri de bar. Ma`selen, barlıq qarama-qarsılıqlardın` qudayda ten` keliwi, bolmasa bo`lek ha`m pu`tinnin` ara-qatnası tuwralı ideya pu`tinnin` aldın-ala bolganlıg`ın da`lilleydi. Kuzanskiy sonday-aq qarsılıq nızamının` matematikada qollanılıw shegarası, matematikalıq tu`siniklerdi ta`biyattı biliwge qollanıw mu`mkinshiliklepi tuwralı ayttı.
Adamdı ulıg`law ideyası Piko della Mipandolanın` do`retiwshiliginde u`lken orıng`a iye. Adam tanlaw eriknligine iye. Bul onı kosmoslıq jaqtan bekkemlenbegen, tanılmag`an ete aladı ha`m onın` o`zin-o`zi bekkemlewdegi do`retiwshilik uqıbın tastıyqlaydı. Mipondolanın` ta`liymatındag`ı panteizm onı Hikolay Kuzanskiy menen jaqınlastıpdı. H Kopepniktin` Aspan sfepasının` aynalasıG` haqqında shıg`arması astranomiyada revolyuciya boldı. Sebebi geliocehtpizmdi tastıyıqladı.
1) Jer a`lemnin` orayında ha’rekeciz bolmaydı, al ko`sheri do`gereginde aylanadı.
2) Jer a`lemnin` orayın tutatug`ın quyash do`gereginde aylanadı.
Jerdin` o`z ko`sherinde aylanıwı menen H. Kopernik ku`n menen tu`nnin` almasıwın, sonday-aq juldızlı aspannın` aynalıwın tu`sindirdi. Jerdin` aylanıwı menen quyashtın` juldızlarg`a qarata o`zgerisin, sonday-aq planetalardın` jerden baqlag`anda ta`rizli ha’reketin tu`sindirdi. Koperniktin` geliocentpistlik teoriyası filosofiyanın` rawajlanıwına u`lken ta`sir etti. Biraq geybir fundamentallıq aljasıwlardan ha`m qupalaqan emes edi.
Birinshiden, H. Kopernik dúnyanın` izi haqqında hu`kim su`riwshi ideyanı maqulladı. Ekinshiden, Jer emes, al quyash a`lemnin` orayı boldı.
M. Montennin` (a`o`qq-a`o`9g`j.) skerticizmi onın` Ta`jipiybeler atlı miynetinde ko`rinis tabadı. Onın` pikiri: Adamnın` oylawı ta`biyattın` nızamların biliw tiykarında mudamı jetilip barıwı kepek.
Djopdano Bpuno (a`o`n`h-a`u`00j.) oyanıw da`wiri panteizminin` ko`rnekli wa`kili qarama-qarsılıqlardın` sa`ykes keliwi tuwralı dialektikalıq ideyanı tastıyıqlay otırıp, filosofiyalıq biliwdin` maqseti quday emes, al ta`biyat dep tu`sindiredi. Bul boyınsha ta`biyattın` sheksizligi ha`m a`lemde dúnyalardın` ko`pligi tuwralı gipotezası bar. Ekspepimentallıq teoriyalıq ta`biyattanıwdın` tiykarın salıwshılardın` biri klassikalıq mexanikanın` tiykarin salıwshı G. Galiley (a`o`u`n`-a`u`n`g`j.). Onın` pikirinshe, biliwde ta`biyattın` qubılısların sezimlik qabıllawlardan olardı teoriyalıq tu`siniwge o`tiw ha`m bul boyınsha analizdi ha`m sintezdi - eki metodtı paydalanıw kerek. Haqıyqıy biliw, solay etip, analitikalıq penen sintetikalıqtın`, seziwlik penen abstraktlıqtın` birliginde boladı.
Oyanıw da`wirinde qa`liplesken ideyalar adamlardın` dúnya, ondag`ı adamnın` jag`dayına ko`z-qarasın o`zgertip, son`g`ı da`wirler ilimi ha`m fiolsofiyasının` xarakterinde teren` iz qaldırdı. Bul da`wirdin` xarakterli belgisi antik filosofiyanın` ekinshi tuwılıwı bolıp esaplanadı. Adamg`a mu`ra`ja`t, stixiyalı materialistlik tendenciyalardın` bolıwı ha`m onın` arab tilles musılman filosofiyası ha`m ma`deniyatı ta`siyrinde boladı h.t.b.
Ja`miyetlik tariyxıy praktikanın` talapları monastrlıq mektepler menen birge univepsitetlik ilimnin` qa`liplesiwi ha`m bekkemleniwinde ta`biyiy ha`m gumanitar ilimlerdin` rawajlanıwı ushın ku`shli impuls boldı, sonday-aq Jan`a da`wirdin` ta`jiriybelik ta`biyattanıwının` tiykarın saldı.
Oyanıw da`wirinin` filosofiyasının` izleniwi uzaq waqıt gegemonlıq qılg`an sxolastikag`a qapsı reakciya ha`m edi. Sol sebepli ta`jiriybege su`yengen ilimnin` rawajlanıwı sxolastikalıq metodtı real dúnyag`a bag`dar alg`an jan`ası menen o`zgeptiwdi talap etti. Filosofiyalıq oylawdın` qa`liplesiwindegi jan`a usılın jan`a da`wirdin` filosofiyalıq oyı dep belgilese boladı. Oyanıw da`wiri menen jan`a da`wir filosofiyasının` anıq shegarasın ajıratıw onshelli durıs emes.