Tema: Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları

2-toparǵa: 45-shınıǵıw. Tekstti kóshirip jazıń.Soraw gáplerdi dúziwshi grammatikalıq qurallardıń astın sızıń.
3-toparǵa: 47-shınıǵıw. Gáplerdi oqıń. Olardıń aytılıw mazmunına itibar beriń hám mánisin anıqlań.
4-toparǵa: 49-shınıǵıw. Berilgen gáplerdi oqıń.Úndew gáplerdiń dúziliw jolların hám mánilerin túsindiriń.
Toparlardıń berilgen tapsırmalar boyınsha bergen juwapların xoshametlew kartochkaları menen bahalap baraman.
2-tapsırma: “Iz quwar” shınıǵıwı. Bunda klastıń 4 jerine 4 qaǵaz hám shokolad jasırınıp qoyılǵan. Sonı hár topardan bir oqıwshı shıǵıp tez tawıp kelip, ishinde jazılǵan mısallardı gáptiń mazmunına qaray qaysı túri ekenligin aytıwı kerek hám qasındaǵı tabılǵan shokoladtı topar aǵzaları menen birgelikte bólisip jeydi. Bul arqalı oqıwshılardı birlikke, tatıwlıqqa shaqırıw.
3-tapsırma:”Kvadrat jasań” shınıǵıwı.Bunda hár bir toparǵa úsh múyeshli kespe qaǵazlar beriledi.Sol úsh múyeshli qaǵazlardı tapsırması boyınsha oqıwshılar kvadrat jasawı kerek.Gáptiń mazmunı boyınsha túrleriniń hár birine mısallar berilgen sonı durıs tawıp orınlarına qoyıp kvadrat jasaydı.



XABAR GÁP

Aniqlawish predmettiń belgisin bildiretuǵin ekinshi dárejeli aǵza. Sonliqtan aniqlawish predmet mánisin bildiretuǵin gáp aǵzalariniń (baslawish, toliqlawish, atawish, bayanlawish) hár qiyli belgilerin aniqlap keledi. Toliqlawish hám pisiqlawishlar bayanlawishqa baylanisli bolip kelse, aniqlawishlar qaysi aǵzani aniqlasa sol aǵzaniń aldinda turadi. Oniń keyninde aniqlaytuǵin boliwi tiyisli. Eger onday edi bolmasa aniqlawish bola almaydi. 

Mis: Ol jaqsi. Ol jaqsi adam edi. Aniqlawishlar aniqlaytuǵin sózi menen jupkeplesip hám izafetlik usillarda baylanisadi. Usi ózgesheligine qarap aniqlawishlardi ózbek tilinde sipatlawshi, qaratiwshi, al qazaq tilinde sapaliq hám menshikli aniqlawishlar dep eki túrge bóledi. Al «Házirgi qaraqalpaqtili» sintaksisinde jupkeplesiwshi hám izafetlik aniqlawishlar dep bólinedi. Solayetip, aniqlawishlar predmet mánisin bildiretuǵin sózlerdi aniqlap kelip qanday? Qaysi? 
Neshinshi? Kimniń? Neniń? qashanǵi? Qayjerdegi? Sorawlarina juwap beredi. Mis: Altin kúnniń nurli sáwlesi menen apalasip, jelpip esken sáwirdiń, jipektey jumsaq mayda samali adamǵa oǵada jaǵimli. Sáwirdiń samalina apalasip kelip turǵan, jańashiǵir kiyatirǵan kók shóplerdiń jupar iyesi janli jániwarlardiń basin eriksiz kótertkizgendey edi. Jupkeplesiw usili menen baylanisqan aniqlawishlar tómendegi sóz shaqaplarinan boladi.
1. Kelbetliklep kópshilik jaǵdayda aniqlawish bolip keledi. 
Mis: Jasil japiraqlap qoyiw saya bepip tur, apasinda appaq jaylap kórinedi. Aqilli adam qor bolmaydi. Tilimizde kelbetliktiń predmettiń waqitliq hám orinliq belgilerin bildiretuǵin túrleri gápte aniqlawish bolip keledi. 
Mis: Keshegi adam agponom qusaydi. Údegi esapti bazardaǵi nirq buzadi. 
2. Kelbetlik feyilden: Keler esigińdi qatti jappa. Islenetuǵin jumislap oylasip alindi. 
3. Eki atliq qatar kelip aldińǵisi sońǵisiniń neden islengenligin materialin bildirip aniqlawish boladi. Mis: Oń qaptaldaǵi aǵash kát qoyilǵan. Mine, altin gúz de keldi.Mashina tas joldiń aldina kelip toqtadi. 
4. Sanliqtan:Kún ayǵansha on segiz bala jiynaldi. Balalarda ekinshi bólmege apardi. 
5. Almasiqlardan: Bul qizdi men keshe kórgen edim. Geypara adamlardiń ósegine qalmayiq. 
6. Ráwishlerden: Kóp sózler aytildi. Mol zúráát toplandi. 
7. Eliklewish sózlerden: Dálizden tars-tars ayaq dawisi esitildi. 
8. Modal` sózlerden: Kerek nárseler alindi. 
Izafetlik aniqlawishlar. Bunday aniqlawishlar iyelik sepligindegi sóz benen tartim jalǵawindaǵi sózdiń dizbeginen keliwi arqali bir predmet yaki zattiń tiyisli yaki qarasli bolǵan adamdi yaki predmetti bildiredi. Iyelik sepligindegi sóz aniqlawish al tartim jalǵawindaǵi sóz aniqlawishi bolip keledi. 
1. Atliqlar iyelik sepliginde aniqlawish bolip keledi. 
Mis: Gúlziyraniń isi ońina aynaldi. 
2. Kelbetlikten: Jaqsiniń jati bolmas, jamanniń uyati bolmas. 
3. Sanliq: Birinshisiniń boyi uzin, ekinshisiniń boyi kelte. 
4. Almasiq: Meniń sińlim Toshkentte oqiydi. 
5. Atawish feyil: Oqiwdiń paydasi kóp. 
6. Kelbetlik feyil: Kelgenlerdiń birewin de tanimadim. 
Izafetlik aniqlawishlar eki túrli bolip keledi. Iyelik sepliginiń qosimtasi jalǵanip yaki jalǵanbay qollaniladi. Aniqlawishǵa iyelik sepliginiń qosimtasi jalǵanǵanda ol sóylewshi hám tińlawshiǵa burinnan tanis bir belgini bildiredi. Mis: terektiń japiraǵi, ananiń iqlasi, dostiń isi. 
Eger aniqlawish uliwma belgini bildirse konkret bir nárse názerde tutilmasa onday aniqlawishqa iyelik sepliginiń qosimtasi qosilmaydi. MisÚ Atalar sózi, ana muhbbati, mashina remonti. Izafetlik aniqlawishlarda tómendegi jaǵdaylarda iyelik sepliginiń qosimtasi jalǵanbaydi. 
1. Abstrakt atliqlardan bolǵanda: Baxit qusi, ómir bosaǵasi t.b. 
2. Predmettiń atin bildirgende: Berdaq kóshesi, ózbek xalqi, Nókis qalasi, Ájiniyaz mektebi. Bular gápti bip aǵza dep qaraladi. 
Izafetlik konstruktsiyalar hámme waqit qatar kele bermewi múmkin. Mis: Garriniń kishkene aqliǵi úyine ele kelmegen edi. 
Sonday-aq izafetli konstruktsiyalardiń hámmesi aniqlawish hám aniqlawishi bola bermeydi. Bir aǵza dep qaralatuǵin jaǵdaylar da ushirasadi. 
Mis: Jazdiń issi kúnleri baslandi. Úydiń ishi ele uyqilamaǵan eken. Kúnniń sáwlesi ójireniń ishin túsip tur. Ayqinlawish 
Ayqinlawish aniqlawishtiń ayriqsha túri. Ol predmettiń qosimsha, basqasha atin bildiretuǵin aniqlawishlar. Bunda predmettiń qosimsha bildirilgen ati sol predmettiń belgisi dep qaraladi. Ayqinlawishlar eki atliq sózdiń jupkerlesiwi arqali baylanisip, birewi ayqinlawish, al ekinshisi ayqinlawshi aǵza dep qaraladiMis: Jiyen jiraw, Jańabay palwan, Ernazap alakóz, doktop Xalmuratov t.b. Bundaysózler gápte bir aǵza dep qaraladi. Mis: Mektep direktori Tájen Izimbetov orta boylidan kelgen, hár sózin kútá salmaqlap, niqlap sóyleytuǵin adam. 
Ayqinlawish adamniń laqabin, xizmetine baylanisli ataǵin, dárejesin, qásibin bildiredi. Ayqinlawishlar adam atlarinan aldin yaki keyin kele beriwi múmkinMis: Ayapbepgen shayir, Erjan siypań t.b. leytenant Elmuratov, professop Mámbetov t.b.Ayqinlawishlar eki-úsh sózden de boliwi múmkin. 
Mis: 10-klass oqiwshisi Muratova, qaraqalpaq xaliq shayiri Abbaz Dabilov. 
Ayqinlawishlar predmettiń tómendegi belgili, qásiyetlerin bildiriwi múmkin. 
1. Ataq, dárejesin bildiredi. Serjant Muratov, professop Berdimuratov, dotsent Esemuratov. 
2. Kásip, mamanliǵin bildiredi. Meńlimurat muǵallim, sawinshi Gúljamal, traktorshi Jamal. 
3. Ámelin, xizmet dárejesin bildiredi: Prezident I.Kapimov. 
4. Tuwisqanliq atamalardi bildiredi: Hurman ata, Qizlargúl jeńgey, Uljan sheshe. 
5. Jinisin bildiredi:Ú ul bala, qiz bala. 
6. Laqabin bildiredi: Jiyenshe sheshen, Ómirbek laqqi. Erjan siypań. 
7. Adamnin: Gúlaydiń ákesi Sepali, Sultanniń balasi Murat t.b. 
Eki atliq juplasip qanday kásipke qatnasiǵin bildiredi.Mis: letchik-kosmonavt, vrach-terapevt. 
Qadaǵalaw ushin sorawlar: 
1. Aniqlawish gápte qanday xizmet atqaradi
2. Jupkerlesiwshi hám izafetlik aniqlawishlar qaysi sóz shaqabinan ańlatiladiW 
3. Jay, qospa, keńeytilgen aniqlawishlardi misallar menen túsindiriń. 
4. Ayqinlawishlarǵa misallar keltiriń. 
Gáptiń sózler bir biri menen ózara grammatikaliq baylanisqa túsip belgili gáp
aǵzasi xizmetin atqaradi. Pisiqqawish-gáptegi atqaratuǵin xizmetine qaray
gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarina kiretuǵin sintaksislik kategoriya. Pisiqlawish kategoriyasi házirgi qapaqalpaq tilinde M.Dáwletovtiń «Qaraqalpaq tilinde pisiqlawish kategoriyasi» degen miynetinde (Nókis, 1982) arnawli túrde izertlegen.Bul miynette pisqqlawish hám oniń túrleri, sintaksislik ózgeshelikleri, gáptegi orin tártibi haqqinda sóz etiledi. Pisiqlawish gáptiń ekinshi dárejeli aǵzasi bolip is-hárekettiń orinlasiw jaǵdaylarin isleniw usilin hám soǵan baylanisli orin, 
waqit, sebep, maqset, shárt, muǵdar, dárejesin kórsetedi. Demek, pisiqlawish is-hárekettiń birer belgisin bildiretuǵin gáp aǵzasi. Sonliqtan pisiqlawish gáp ishinde bayanlawish aǵzaǵa baylanisli boladi, oni túsindiriwin aǵza xizmetin atqaradi.Mis: Qádir muzdiń ústinde ersili-qarsili júrdi, piyadalap ketti. 
Kempir izinen tigilip qaradi. Ol awilǵa qaray ketti.Qaliń toǵaydi japirip kiyatipmanBoyanliqqa kirdim. Misallarda kórgenimizdey pisiqlawish feyilden bolǵan aǵzaniń aldinda turadi. Mis: Pisiqlawishlar qashan? qay waqitta? qay jerde? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Biraq barliq waqitta pisiqlawish bola bermeydi.
Mis: Jiynalis erteń. Adamlar atizda. Bunda gáptiń keyninde bayanlawish boladi. Pisiqlawishlar tómendegi sóz shaqaplari arqali bildiredi. 
1. Ráwishler gápte kóbinese pisiqlawish boladi. Dárriw keliń, keshqurin ketemiz.
2. Feyillerden: Bilgen tawip sóyleydi. Bilmegen qawip sóyleydi.
3. Atliqtan: Ol toǵayliqqa kirdi. Men mektepten kiyatirman. Iqlas penen jilasa, soqir kózden jas shiǵadi.
4. Kelbetlikten: Jumisti jaqsi isledi. Ol úyine kewilli qaytti. 
5. Sanliqtan: Jeti ólshep, bir kes. Úyge eki mártebe keldi.
6. Almasiqlardan: Jumisti qansha islese, sonsha haqi aladi. 
7. Eliklewishlerden: Ol meni kórip jalt burildi. Bala nandi ǵabur-ǵubur awzina basti.
8.Frazeologiyaliq sóz dizbeklerinen. Ol kózdi aship jumǵansha kózden ǵayip boldi.
Pisiqlawish ózi baylanisli bolǵan aǵza menen jupkerlesiw, basqariw usilinda baylanisadi. Pisiqlawishlardiń barliǵi mánilik jaqtan birdey emes. Birewi is-hárekettiń waqtin, ekinshisi orinan hám t.b. bildiredi. 
Pisiqlawishlar mánilik ózgesheligine qaray: waqit, orin, sin, muǵdar, dáreje, sebep, maqset, shárt, qapsilas pisiqlawishlar bolip bólinedi. 
1. Orin pisiqlawishlar is-hárekettiń ornin, shiqqan ornin, baǵitin bildiredi.
Orin pisiqlawishlar qayda? Qayerde? qayaqqa, qaydan, qayaqtan sorawlarina juwap beredi. Orin pisiqlawishlar jeke sóz hám sóz dizbekleri arqali bildirilip hár qiyli sóz shaqaplarinan boladi.
1. Ráwishlerden: Ishten ya sirttan adam kórinbeydi. 
2. Keńislik sepliktegi atliqlardan: Arqa-batistan esken samal betińdi qaratpaydi. 
Balalap awilǵa jetiwge asiǵisti. Kóshelerde háreket baslanǵani qashshan.
3. Izafetlik konstruktsiyalar: Búgin universitet mádeniyat sarayinda kontsert boladi. 
4. Sonday-aq atliqlar menen bet, jaq, tárep, asti, ústi, ishi sózleriniń
dizbeklesiwi arqali da pisiqlawishlar orin mánisin bildiredi. Tirkewishler atliq penen dizbeklesip kelip pisiqlawish boladi. Mis: Awilǵa qaray mashina zitqip kiyatir. Mashinaniń ishinde eki adam bar. Waqit pisiqlawish waqit pisiqlawishi is-hárekettiń isleniw waqtin waqitliq mánisin bildirip qashan? qay waqitta? qashannan beri? degen sorawlarǵa juwap beredi. Waqit ráwishler, atawish sóz dizbekleri, sanliq, almasiq, hal feyil, kelbetlik feyiller waqit pisiqlawish xizmetin atqaradi. 
Mis: Burin qara suwiq bolip tursa da, bultlar toplanip-toplanip keshqurin jilitti. Azanda erterek turippan. 
Eki úsh kúnnen berli túnletip qar jawsa da búgin hawa ashiq edi. Frazeologiyaliq sóz dizbekleri menen: Kózdi aship jumǵansha jańaǵi adam kózden ǵayip boldi. 
Sin pisiqlawish. Is-hárekettiń sinin, sapasin, qalay islengenligin bildiprp
qalay? Qáytip? qalayinsha degen sorawlarǵa juwap beredi. Sin ráwishler is-hárekettiń sapasin hám isleniw usilin bildirip keledi. Sin ráwishlerden, hal feyiden, kelbetlik feyil, kelbetlik, atliq, eliklewish sózlerden hám sóz dizbeklerinenboladi.Mis: Qizapam bárin jaqsi biledi. Tańniń aldinda qawin qoriqtan kelgen aǵam qorildap uyqilap atip edi. Dúsen molla menen de usilay sálemáesetuǵin edim.Men orayliq park arqali qayttim. Aldimnan olay-bulay adamlap ótedi hám t.b.
Muǵdar-dáreje pisiqlawish Isárekettiń waqitliq, esarliq, baha hám
Awirliq muǵdarin bildiretuǵin pisiqlawishlar muǵdar-dáreje pisiqlawishlar boladi. 
Sorawlari: qansha? Neshe? qansha ret, Qanshadan? Nesheden?Qanshalar? hám t.bMis: Sharshaǵanliqtan azmaz dem alǵim keldi. Jerdegi balshiq jelimdey ayaǵimdi jerden tórt eli 
kótertpeydi. Ele talay ret kelemiz. Ol sol otirisin da kóp oylandi. Pishiq murni batpastay qaliń qamis apasinan eki saattay jol júrip kóldiń jiyegine shiqti. Balalar tórt-tórtten. Sebep pisiqlawish: Is-hárekettiń isleniw yaki islenbey sebebin 
bildiretuǵin pisiqlawishlar sebep pisiqlawish delinedi. Sorawlari: nege? ne sebepten? ne sebepli? ne ushin? Nelikten? degen sorawlarǵa juwap beredi. 
1.Shiǵis sepligindegi atawish, kelbetlik feyil, hal feyillerden, atawish sózler menen tirkewishler hám kómekshi atawishlardan dizbeklesiwinen boladi. 
Jiyemurat oniń aniq qaytatuǵinliǵin bilgen soń onsha zorlay bermedi. Hayliqqanliqtan qolimdaǵi nandi jerge túsirip ala jazladim. Jiyemurat japtiwli bilmegenlikten heshteńe aytqan joq edi. 
Maqset pisiqlawish: Is-hárekettiń isleniw maqsetin bildiretuǵin pisiqlawishlar
maqset pisiqlawish delinedi. 
Maqset pisiqlawish: nege? ne qiliwǵa? ne ushin? kim ushin? qanday maqset penen? degen sorawlarǵa juwap beredi. Ayxan menen Dármenbaydiń oqiwǵa ketiw ushin tayarlanip júrgenligin bilmeytuǵin edi. Men sirá arnap ákelip edim. 
Dáslep oǵan arnap portfel` satip alindi. Olar Watan ushin, súwikli xaliq ushingúresip atır. Seydan qamis ákeliúge shiqti. 
Shárt pisiqlawish: Is-hárekettiń isleniw yaki islenbey shártin bildiredi.
Soradi: ne qilsa? ne qilǵanda? qáytkende? ne qilmay kóbinese shárt meyil hám shárt meyil toplaminan boladi. Mis: Eger birew menen shatasa qoysa kegirdegine ketkenshe aytisadi.Eger Sársenbay ekewimiz awzin basip qalmaǵanda áshkaralanip qaliwimiz sózsiz edi. Sóytsede oǵan da isenbeymen.
Qarsilas pisiqlawishlar is-hárekettegi qaram-qarsiliqti bildiredi. Qarsilas
Pisiqlawishlar ne qilsa da? ne qilǵan? sorawlarǵa juwap beredi. 
Mis: Orazgúl jeńgey sir bermeyin degen menen prezentleriniń sózgenin bildi. Gúlim bul 
násiyatqa qarsi sóz aytpaǵan menen dalaǵa shiqpadi. Ámet úyinde erke boliwina qaramastan 
mektepte onday minezi joq. 
Pisiqlawishtiń toliqlawishtan ayirmashiliǵi 
Toliqlawish ta, pisiqlawish ta keńislik seplik formasinda, atawish sózler menen tirkewishlerdiń 
dizbeklesiwi arqali ańlatilip keledi. Bunday jaǵdayda mánilik jaqtan bir-birine jaqin bolip, olarda 
ajiratiwda qiyinshiliq tuwdiradi. 
Pisiqlawish penen pisiqlawish jeke ajiratiwda eń dáslep semantikaliq belgisine, yaániy mánilik 
ózgesheligi esapqa alinadi. 
Mis: Quwanishi júzinen bilinip tup. Tashkentten qonaqlap keldi. Kárimde jurnallar bap.Demek, 
toliqqawish penen pisiqlawishti ajiratiwda olardiń konteksttegi leksika-semantikaliq mánisi sorawlapi, 
basqa sózler menen baylanisip esapqa alinadi. Endi ol sol júrisi menen awilǵa keldi. 
Qadaǵalaw ushin sorawlar: 
1. Pisiqlawish qaysi sóz shaqaplarinan ańlatiladi?
2. Pisiqlawishtiń qanday mánilik túrleri bar? 
3. Pisiqlawishtiń toliqlawishtan ayirmashiliǵin túsindiriń . 
Ádebiyatlar: 
1. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikasi. Nókis, 1992. 
2. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996.
3. Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T,: 1995. 
4. Gulomov A., Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987. 
5. Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax. 
6. Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. 
Nukus, 1993. 
Tema: Gáptiń aktual` bóliniwi 
1. Tema hám pema. 
2. Detepminantlar. 
Gáptiń struktura-semantikaliq dúzilisin úyreniwde gáp aǵzalari ayriqsha orin iyeleydi. 
Sonday-aq, gápte belgili bir mánili bóleklerge itibar berilip pikip jańaliǵi xabarlanadi. Mine, usiǵan 
baylanisli sońqi dáwirde gápte aktual` bóliniw degen termin payda bolip, gáptiń aktual` bóliniwi 
eń dáslep chex lingvisti V.Matezius tárepinen usinildi. Bul termin izertlewlerde hár qiyli atalir júr. 
Al Zakiev óziniń «Tatar tili grammatikasinda gáptiń aktual` bóliniwin «sóylem predmeti» hám 
«sóylem» jańaliǵi degen terminler menen ataydi. 
Gáptiń aktual` bóliniwinde gáp tema hám remaǵa bólinedi. Kontekst yaki situatsiyadan 
sóylewshige málim hám oniń pikirine tiykar bolǵan bólek-tema, al tema haqqinda jańa xabardi 
bildiretuǵin bólek tema dep ataladi. 
Tema-gáptiń baslaniw bólegi. tema - tema haqqinda qandayda bir jańa informatsiya 
xabarlaytuǵin bólek, ol xabarlawdiń tiykarǵi mazmuni óz ishine aladi hám gáptiń 
kommunikativlik orayi bolip esaplanadi. 

Misali: Baǵda hár qiyli miywe aǵashlari bar. Baǵman ata miywe aǵashlarǵa jaqsi tárbiya 

beredi. 

Eger orin tártibi ózgerse, aktual` aǵzalarǵa da ózgeris kiredi. Misali: Miywe aǵashlarǵa 

baǵman ata jaqsi tárbiya beredi. 
Birinshi gápte gáptiń temasi «Baǵman ata» tuwrali bolsa, al ekinshi gápte «Miywe aǵashlari» 
haqqinda sóz etiledi. 
Keńeytilgen jay gáplerde sózler ornalasiw tǵátibi boyinsha baslawish qurami, bayanlawish 
qurami hám determinant bolip bólinedi. 
Júzlerin shań basqan adamlar bazarǵa qaray kiyatir. Kósheler// epsili-qarsili júrgen adamlar// 
álle qayaqlarǵa asiǵip baratip. 
Gáptiń aktual` bóliniwi tek keńeytilgen jay gáplep ushin ǵana tán. Al tek bir bas aǵzadan 
dúzilgen keńeytilgen jay gápler, tábiyat kórinislerin bildiretuǵin bir bas aǵzali atawish gápler, 
toliq emes gápler, sóz-gápler tema hám temaǵa bólinbeydi. Olar neshe sózden dúzilse de, 
kommunikativlik xizmeti jaǵinan tema waziypasin atqaradi. 
Gáptiń aktual` bóliniwin úyreniw tekst dúziwde, awdarma jasawda, tekstlerdi redaktorlaǵanda 
gáptegi sózlerdi yamasa gáptiń logikalqq izbe-izligin saqlawda teoriyaliq hám praktikalqq áhmiyetke 
iye.
Determinantlar 

Sońǵi ilimiy grammatikalarda ekinshi dárejeli aǵzalardi úyreniwde olardiń sintaksislik 

xizmetindegi ayirim ózgesheliklerdi esapqa alip jańa baǵdarda úypeniwge baǵdar aldi. 
Gápte birer aǵzaniń mánisin keńeytiriwshi ekinshi dárejeli aǵzalar (óziniń tiykarǵi 
sintaksislik xizmetinde kelgen aniqlawish, toliqlawish hám pisiqlawishlar) hám pútin gápti 
keńeytiriwshi ekinshi dárejeli aǵzalap (tiykarǵi funktsiyasinan basqasharaq toliqlawish hám 
pisiqlawish)- determinantlar. Yaǵniy pútin gápte qatnasqan, oniń mazmunin keńeytiriwshi aǵzalar 
determinantlar delinedi. Gápte toliqlawish hám pisiqlawishlar detepminant aǵza bolip keledi. 
Determinant aǵzalari ózgesheligi: 1. Bular ádettegi gáp aǵzasi xizmetindegi basqa sózler menen sin-
taksislik baylanisi biraz hálsizlenedi.
2. Xizmeti jaǵinan bir aǵzaǵa emes al pútin gápke qatnasli boladi. 
3. Kópshilik jaǵdayda gáptiń basinda baslawish, bayanlawishtan aldin keledi. Determinant 
waziypasinda toliqlawish hám pisiqlawish, kóbinesi, waqit hám orin pisiqlawishlar keledi. Mis: Jer 
betin//qaliń qar qaplaǵan. Dógerekte// hesh adam kórinbedi. Biyil jildiń kópshilik bólegine biyday 
etik. 

Gápler baslawish qurami, bayanlawish qurami hám determinant quramin dúzip keledi. Al 

gáptiń aktual` bóliniwi boyinsha sol gáp eki bólekke tema hám temaǵa bólinedi. 
Determinant bolip kelgen sóz tema xizmetinde keledi, al baslawish hám bayanlawhsh qurami 
tema bolip keledi. 
Determinantlar pútin gáptiń mazmunina qatnasli boliwina baylanisli gáptiń basinda keledi. 
Sintaksislik baylanis jaǵinan gáptegi basqa aǵzaǵǵ ǵárezli bolmaydi, gáp penen erkin baylanisqa 
túsedi. 
Determenant 
xizmetinde, 
kóbinese 
waqit, 
orin 

pisiqlawishlar: 

toliqlawishlar 
kiredi. 
Morfologiyaniń bildiriliwi jaǵinan keńislik seplik formali hám tirkewishli atawishlardan ráwish, hal 
feyil, kelbetlik feyil toplamlarinan keledi. Shanani súúretip Jámiylaǵa qaray juwirdi. Túnge qaray 
kún suwita basladi. Saliymani keshqurin poezdǵa mingizip jiberdim. 
Tema: Gápte sózlerdiń orin tártibi 
1.Gáptegi óózlerdiń orin tártibi haqqinda. 
2.Gápte baslawish hám bayanlawishlardiń orin tártibi. 
3.Gápte toliqlawish, aniqlawish hám pisiqlawishtiń orin tártipleri. 
Tildiń pawajlaniw barisinda qáliplesken sintaksislik dúzilisinde belgili bip zańliliqlar bar. 
Sózler gápte qalay bolsa solay ornalaspaydi.Gáptegi sózlerdiń sintaksislik xizmetine qaray belgili 
tártip penen ornalasadi. 
Házirgi qaraqalpaq tilinde gáp aǵzalariniń orin tártibi erkin solayda gápte hár bip gáp 
aǵzasiniń qáliplesken orin táptibi boladi. 
Gáp aǵzalariniń orin almastiriw olardiń grammatikaliq qurilisina onsha tásir qilmaydi. Keshe 
jawin jawdi. Jawin keshe jawdi. 
Sózlerdiń orin tártibiniń ózgeriwi kópshilik jaǵdayda gáptiń mánisiniń ózgeriwi, 
stilistikaliq tárepine tásir jasaydi. 

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.Házirǵi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikasi. Nókis, 1992. 
2. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996.
3. Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995. 
4.Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993. 
5. Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. Nókis, 2000.