Tema: Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde fizikaliq tárbiyani shólkemlestiriwde milliy qadriyatlardan paydalaniw mazmuni kirisiw I bap. Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde balalardii tarbiyalawda fizikaliq tarbiyaning

Kurs jumısınıń maqseti: Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde fizikaliq tárbiyani shólkemlestiriwde milliy qadriyatlardan paydalaniwdi úyretiw.
Kurs jumısınıń ob`ekti. Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde fizikaliq tárbiyani shólkemlestiriwde milliy qadriyatlardan paydalaniwdi úyretiw protsessi.
Kurs jumısınıń predmeti. Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde fizikaliq tárbiyani shólkemlestiriwde milliy qadriyatlardan paydalaniwmazmuni.
Kurs jumısınıń waziypalari.
- mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde fizikaliq tárbiyani shólkemlestiriwde milliy qadriyatlar mazmunin aship beriw,
- mektepke shekemgi jastaǵi balalardi fizikaliq tárbiyalawdiń tiykarǵi qurallarida táriyplew,
- fizikaliq tárbiyaniń tiykarǵi usillarin taliqlaw,
- mektepke shekemgi jastaǵi balalardi fizikaliq tárbiyalawdiń mazmunin analizlep beriw.
Kurs jumısınıń metodlari. Pedagogikaliq analiz, gurrińlesiw, test, baqlaw, uliwmalastiriw, ádebiyatlardi analizlew, salistirw, eksperiment.


I BAP. MEKTEPKE SHEKEMGI BILIMLENDIRIW SHÓLKEMLERINDE BALALARDI TARBIYALAWDA FIZAKALIQ TARBIYANIN ORNI
1.1. Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı fizikaliq tárbiyalawdıń mazmunı hám quralları
Fizikaliq tárbiya mazmunı social - tariyxıy tájiriybelerdiń sonday bólegi, ol adam salamatlıǵın saqlawdı hám bekkemlewdi, háreket mádeniyatın támiyinleytuǵın bilimler, ilimiy tájriybeler, kónlikpelerin óz ishine aladı. Sonıń menen birge, sanitariya-gigiyena mádeniyatı hám normalari, qaǵıydaların (fizikaliq, awqat jew, turar jay hám t.b.) biliwdi hám olardı atqara alıwdı óz ishine aladı.
Háreket mádeniyatı túrli háreketlerdin islep shıǵılǵan normativlerin iyelewdi hám sol tiykarda shaqqanlıq, tezlik, shıdamlılıq sıyaqlı sapalami rawajlandırıwdı názerde tutadı. Mektepke shekemgi tárbiya pedagogikasında bala iyelewi kerek bolǵan materiallıq -gigiyenaliq kónlikpelerdiń tómendegi gruppaları ajratıladı:
a) awqat jew kónlikpeleri (awqattı tártip menen alıw, jaqsılap shaynaw, qasıqtan, shanıshqıdan, salfetkadan paydalanıw hám t.b.);
b) óz fizikaliqsin baǵıw kónlikpeleri (juwınıw, shash taraw hám t.b.);
d) xanada tártipke ámel etiw, kiyimlerden paydalanıw hám oǵan qaraw kónlikpeleri (tez kiyinish hám sheshiniw, kiyimlerdi tártipli, ıqshamlı saqlaw hám t.b.).
Balalar háreket kónlikpeleri hám ilmiy tájriybeleri iyeleytuǵın fizikalıq shınıǵıwlar da belgilengen:
Balalar háreket kónlikpeleri hám ilmiy tájriybelerin iyeleytuǵın fizikalıq shınıǵıwlar da belgilengen:
a) tiykarǵı háreketler (júriw, juwırıw, sekrew, tırmasıp shıǵıw, ılaqtırıw, teń salmaqlılıqtı saqlaw shınıǵıwları);
b) ulıwma rawajlantıratuǵın shınıǵıwlar, sapqa turıw hám qayta sapqa turıw;
d) sport shınıǵıwları (júziw, shańǵında júriw, konki ushıw hám t.b.).
Háreketli oyınlar (mazmunli, mazmunsız, sporttıń strukturalıq bólimleri bolǵan oyınlar hám basqa.), jazǵı hám qısqı dáwirde uchastkadan tısqarına etiletuǵın uzaq qıdırıspalar názerde tutılǵan.
Fizikaliq tárbiyasınıń mazmunın belgilep beretuǵın tiykarǵı hújjet «Úshinshi mıń jıllıqtıń balasi» tayansh programması bolıp tabıladı. Ol balalami izbe-iz háreket ilmiy tájriybeleri hám kónlikpelerine úyretiw imkaniyatın beredi, háreketlerdiń muwapıqliligini rawajlantıradı, fizikalıq sapalar (shaqqanlıq, tezlik, shıdamlılıq) di tárbiyalaydı. Fizikaliq tárbiyası sistemasındaǵı jumıslar túrme-túr jollar járdeminde ámelge asıriladı, mısalı, gigiyenik faktorlar (tuwrı rejim, maqsetke muwapıq awqatlanıw, gigiyenaliq jaǵday, materiallıq -gigiyenik kónlikpelerdi qáliplestiriw, bekkemlew ushın) fizikalıq shınıǵıwlar usılar negizinen bolıp tabıladı.
Balalar ómiriniń tártibi, bul —júriw, uyqlaw, awqatlanıw, iskerlikin har qiyli túrleriniń hár kúni arnawlı bir izbe-izlikte tákirarlanıp, aqılǵa say almasıp turıwı bolıp tabıladı. Tártip ushın qolay sharayat támiyinlew kerek, sol sebepli ol balanıń jası, onıń salamatlıǵı, úlkenler miynetiniń qásiyetleri, bala tárbiyalanıp atırǵan shańaraq turmısı hám shólkemge baylanıslı tárzde ózgeredi. Arnawlı bir waqıt ishinde rejimdiń tiykarǵı strukturalıq bólimleri bir ırǵaqta hám turaqlı bolıwı onıń ajıralmaytuǵın qásiyetleri bolıp tabıladı. Tártiptiń bir ırǵaqdaligi tábiyaat hádiyseleriniń ırǵagı, organism iskerliginiń ırǵaqına tiykarlanadı. Bul biydar júriw hám uyqlawdin, fizikaliq temperaturasınıń ózgeriwi, dem alıw, júrek urıwınıń qısqarıw ırǵaqında, awqat as sińiriw traktınıń jumıs ırǵaqında kórinetuǵın boladı hám taǵı ___________________
Usı qarar Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2021-jıl 22-fevral daǵı 87-sanlı “Ózbekstan Respublikası Húkimetiniń óz áhmiyetin joǵatǵan ayırım qararların óz kúshin joǵatǵan dep esaplaw tuwrısında (Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Óz áhmiyetin joǵatǵan nızamshılıq hújjetlerin qayta kórip shıǵıw sistemasın engiziw arqalı mámlekette isbilermenlik ortalıǵın jaqsılaw ilajları tuwrısında” 2020 -jıl 27-sentyabr degi PF-6075-san Pármanı)”gi sheshimine tiykarınan óz kúshin joǵatǵan.
Aqılǵa say tártip biydar júriw hám uyqlawndin eń maqul túsetuǵın qatnası tiykarında qurıladı, bul waqıtta bas mıy qabıǵı uchastkaları ortasındaǵı wazıypalar
qayta bólistiriledi, alınǵan informaciya qayta islenedi, intellektual hám fizikalıq islerdin qatnası, awqat as sińiriw ırǵagın esapqa alıw tiykarında qurıladı. Tártipden shetke shıǵıw tezlik penen balanıń keyipinde, usınıń menen birge onıń turpayında kórinetuǵın boladı. Tártipti dúziwde tómendegilerdi esapqa alıw zárúr:
1. Joqarı nerv iskerliginiń jas qásiyetlerin.
2. Awqat as sińiriw qılıw sisteması jumısındaǵı jas qásiyetlerin.
3. Bólek ayrıqshalıqlar : kuygellek balalar hám nerv sisteması hálsiz bolǵan balalar kóbirek uyqlawlari kerek.
4. Jıl mawsimi, ıqlım sharayatların balalar uyqusini shólkemlestiriwde esapqa alıw kerek.
Duris islengen awqatlanıw balalardi tolıq tarizde fizikaliq tárbiyalawdıń zárúrli tárepi esaplanadı. Awqatlanıw ósip baratırǵan organizm ushın oǵada zárúrli bolıp tabıladı, sebebi ol barlıq toqımalaming normal ósiwi hám rawajlanıwın támiyinleydi. Shınıqtırıw degende organizmdiń átirap -ortalıqtaǵı túrli tábiy tásirler (temperatura, ızǵarlıq, quyash nurı dárejesiniń ózgeriwi) ge eń kóp shıdamlılıǵı, iykemlesiwin tárbiyalaw túsiniledi.
Balada tek temperatura, ıqlım ózgerislerine tez tásir bildiriwine gana erispesten usınıń menen birge gemoglobin muǵdarı asadı, olardıń immun sisteması jaqsılanadı. Balalar túrli keselliklerge kemrek shalınadılar hám olardıń organizmleri keselliklerdi demde jeńedi.
Shınıqtırıwdı shólkemlestiriwde tómendegilerge itibar qaratıw kerek:
1. Shınıqtırıwdı pútkil jıl dawamında máwsimlik jaǵdaylardı esapqa alıp, úzliksiz ótkeriw kerek.
2. Tásir etiwshi qurallardıń kúshin az-azdan kúsheytiw zárúr.
3. Balanıń salamatlıǵın, jas ózgeshelikin, sezimiy jaǵdayın, úy hám mektepge shekemgi bilimlendiriw shólkeminiń sharayatın esapqa alıw zárúr.
Kúndelik turmısda shınıqtırıw ilajların fizikalıq shınıǵıwlar, balanıń har-túrli iskerligi menen baylanıslı halda aparıw shınıqtırıw ushın da, organizmdi bekkemlew ushın da jaqsı nátiyje beredi. Materiallıq -gigiyenik kónlikpelerge fizikaliqni ıqshamlı tutıw, tuwrı awqatlanıw, tártipke ámel qılıw hám balalaming bir-birleri menen, úlkenler menen, óz-ara materiallıq munasábetlerine tiyisli kónlikpeler kiredi.
Materiallıq -gigiyenaliq kónlikpelerdi qáliplestiriwde tómendegi shártlerge itibar qaratıw zárúr:
1. Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemi hám shańaraqta háreketler hám de tapsırmalami orınlaw ushın qolay jaǵdaynı (qolay mebel, úskeneler) jaratıw.
2. Ózlestirilip atırǵan materiallıq -gigiyenliq kónlikpelerdi qatań belgilengen tártipte bir waqıtta orınlawǵa úyretiw.
3. Hár bir bala menen jalǵız tártipte jumıs aparıw.
4. Balalami materiallıq -gigiyenik kónlikpelerdi ózlestiriwlerin qadaǵalaw etip barıw.
5. Balalardi úlkenlerdiń gigiyena hám etikaqa tiyisli barlıq talapların sózsiz orınlawǵa úyretiw.
Fizikalıq shınıǵıwlar — fizikaliq tárbiyası wazıypaların sheshiwge qaratılǵan arnawlı háreketler, sonıń menen birge, háreket iskerliginiń quramalı túrleri bolıp tabıladı.
Fizikalıq shınıǵıwlar organizmge kóp qırlı fiziologikalıq tásir kórsetedi.
Ol element almasınıwın, qan aylanıw processlerin aktivlestiredi, suyeklaming ósiwine járdem beredi.
Kishi balalami tárbiyalawda passiv gimnastika túrlerinen biri — massaj (uwqalaw ) qollanıladı. Uwqalaw tásirinde qan aylanıwı, sonıń menen birge, teri hám muskullardıń azıqlanıwı jaqsılanadı, ıssılıq shıǵıwı ko'payadi, muskullardıń sharshawı joǵaladı. Mektepge shekemgi tárbiya mákemelerinde fizikaliq tárbiyasınıń shólkemlestirilgen formaları tómendegilerden ibarat: 1) shınıǵıwlar, 2) fizikaliq tárbiyası -salamatlandırıw ilajları (azandaki gimnastika, háreketli oyınlar, aylanıw waqtındaǵı sport shınıǵıwları, fizkult minuta, bog'cha átirapına saylga shıǵıw, fizikaliq tárbiyası bayramları, jeke jumıslar ) ni balalar bog'chasi kún rejimine qaray ótkeriw, 3) balalardıń ǵárezsiz túrde atqaratuǵın háreketli iskerligi.
Mine sol sanap ótilgen jumıs formalarınıń hámmesi bir-biri menen óz-ara baylanıslı bolıp, bir-birin toldıradı. Bul sırtqı kórinislerdiń barlıǵı qosılıp, arnawlı bir háreket rejimin jaratadı.
Shınıǵıw -balalar bog'chasida fizikaliq tárbiyası maydanınan alıp barılatuǵın oqıw jumıslarınıń tiykarǵı forması. Shınıǵıwlar ámelde saw bolǵan barlıq tárbiyalaniwshiler ushın májburiy esaplanadı. Shınıǵıwlar qatań keste tiykarında -háptediń arnawlı bir kún hám saatlarında (háptesine eki ret) málim jas gruppasındaǵı balalar menen pútkil jıl dawamında ótkerip barıladı. Hár bir jas gruppaları ushın mashg'lulotlarning maqsetke muwapıq dawam etiw waqıtı belgilep qoyılǵan. Shınıǵıwlarda programmadaǵı oqıw materialınıń ózlestiriliwi balalar menen ótkeriletuǵın barlıq fizikaliq tárbiyası -salamatlandırıw ilajlarınıń hám de olar menen ótkeriletuǵın ǵárezsiz shınıǵıwlar hám oyınlardıń negizin quraydı.
Shınıǵıwlar fizikaliq tárbiyasınıń bilimlendiriw-tárbiya hám de salamatlandırıw wazıypaların sheshiwge qaratılǵan bolıp tabıladı. Bilimlendiriw wazıypaları balalarǵa fizikalıq shınıǵıwlardı úyretiwden, payda etińan ilmiy tájriybelerdi ózgerip turǵan sharayatlarǵa uyqas túrde qollay alıwǵa úyretiwden ibarat esaplanadi.
Balalar fizikaliq tárbiyası tuwrısında, onıń sawlastırıwshı áhmiyeti haqqında, shınıǵıw usılları, tuwrı dem alıwdıń áhmiyeti, shınıǵıwlardı orınlaw usılları hám sol sıyaqlı basqa shınıǵıwlar tuwrısında oyda sawlelendiriw hám de bilimge iye bolıwları kerek.