Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

5. Kalkulyasiya schetlari.
Ushbu schetlar korxona faoliyatida ishlab chiqarish mahsulotlar, sotilgan tovarlar, 
bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxini aniqlash uchun xarajatlarni hisobini yuritishga 
mo‘ljallangan. Kalkulyasiya schetlari debeti mahsulot(ish, xizmat) ishlab chiqarish bilan bog‘liq 
xarajatlar aks ettiriladi. Kreditida esa, ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot (yarim tayyor 
mahsulot, ish, xizmat)lar chiqarilmehnat haqikiy tannarxi aks ettiriladi. Kalkulyasiya schetlari 
bo‘yicha qoldiqlar, debet tomonda bo‘lib, tugallanmagan ishlab chiqarish miqdori hisoblanadi. 
Kalkulyasiya schetlariga 2010, 2310, 1510 schetlar misol bo‘ladi. 
5.Taqqoslovchi schetlar.
Bunday schetlarga quyidagi schetlar misol bo‘ladi: 
9210 – «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» 
9220 – «Boshqa aktivlarning sotilishi» 
9910 – «YAkuniy moliyaviy natija» 
2610 – «Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulot» va boshqalardir. 
Ushbu schetlar orqali ma’lum bir jarayon natijasi taqqoslanadi. 
9210– «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» schet misolida taqqoslovchi 
schetlar xususiyatini ko‘rib chiqamiz. 
Sotilayotgan asosiy vositalar bilan bog‘liq xarajatlar va daromadlar qo‘yidagilardir: 
a) Boshlang‘ich qiymat 200.000 
b) Eskirish summasi 25.000 
v) SHartnomada kelishilgan baho 250.000 
g) Asosiy vosita sotishda belgilangan K.K.S. 25.000 (250.000 x 20 : 200.000. 
d) Sotish natijasida olingan moliyaviy natija 40, 0 (200,0 + 25,0) – (15,0 + 250,0) = 40,0 
D+ 0130-K D+ 9210-K D- 0230 +K D- 6410 +K D+ 4890-K D- 9310 +K 
200,0 200,0 15,0 15,0 25,0 250,0 40,0 
25,0 250,0 
40,0
7. Ikki yoqlama yozuv va uning qo‘llanishi. 
Ko‘rib o‘tganimizdek, jamiyatda ikkiyoqlama yozuvning paydo bo‘lishi buxgalteriya 
hisobi rivojlanishiga asos bo‘lgan. XIII—XIV asrlarda ikkiyoqlama yozuv tizimi paydo bo‘ldi va 
SHimoliy Italiyaning bir necha savdo markaz- larida undan foydalanila boshlandi. Topilgan 
yagona qo‘lyozmalarga ko‘ra ikkiyoqlama yozuv 1340- yili paydo bo‘lgan. 
YAna boshqa manbalarga ko‘ra bundan ham oldinroq Fransiyaning SHampan viloyati 
savdo firmalarida (1299—1300) ikkiyoqlama yozuvdan foydalanilgan. Uning asoschisi Italiyada 
yashagan fransuz monarxi Luko Pacholi hisoblanadi. U o‘zining ulkan ishi hisoblangan «Schyot 

---

va yozuvlar to‘g‘risida risola» nomli asarida (1494- yil) hisob yozuvlari bo‘yicha tushunchani 
ochib berdi. Hozirda ham bu kitob juda dolzarb hisoblanadi. 
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar qaysi tarmoqqa qarashliligidan va unda qanday xo‘jalik 
jarayoni ro‘y berishidan qat’iy nazar har doim ikki va undan ortiq xo‘jalik mablag‘i yoki 
ularning tashkil topish manbalari ishtirok etadi. SHuning uchun ham xo‘jalik jarayonlarini 
schyotlarda aks ettirishda ikki yoki undan ortiq schyotlardan foydalaniladi. Xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlarda sodir bo‘layotgan xo‘jalik jarayonlari tufayli mablag‘lar va ularning tashkil topish 
manbalari bir-biri bilan bog‘lanadi va natijada ular uchun mo‘ljallangan buxgal- teriya hisobi 
schyotlari ham bir-biri bilan bog‘lanadi (bu bog‘lanish «Schyotlar korrespondensiyasi» deyiladi). 
Schyotlar bog‘lanishining buxgalteriya hisobi yozuvlarida aks ettirilishiga «Ikkiyoqlama yozuv» 
(buxgalteriya provodkasi) deb aytiladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda sodir bo‘layotgan jarayonlarga tegishli summalar 
buxgalteriya hisobi yozuv- larida eng kamida ikkita schyotga yoziladi, albatta bir schyotning 
debetiga, ikkinchi schyotning kreditiga. 
Quyidagi misollar yordamida ikki yoqlama yozuv va uning amaliyotda qo‘llanilishini 
tushunib olish mumkin. 
Misol. Mehnat haqi berish uchun hisob-kitob schyotidan kassaga 7000000 so‘m pul olindi. 
Ushbu xo‘jalik jarayon tufayli korxonaning bankdagi hisob-kitob schyotidagi mablag‘i kamayib, 
korxonaning kassasida esa naqd pul ko‘paydi. Bu jarayonni schyotlar chizmasida aks ettirish 
quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:

D
T
Kassa K
T 

D
T
Hisob-kitob schyoti K
T 
YUqorida keltirilgan misoldagi xo‘jalik jarayoni tufayli «Kassa» va «Hisob-kitob schyoti» 
schyotlari bir-biri bilan bog‘lanadi. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, ikkiyoqlama yozuv — bu xo‘jalik jarayonida vujudga 
keladigan o‘zgarishlarning schyotlar tizimi orqali ifodalanishidir. 
Ikkiyoqlama yozuv usulining ahamiyati shundaki, uning yordamida, hisob ishlari to‘g‘ri 
yuritilayotganligini nazo- rat qilib borish imkoniyati yaratiladi. Korxona xalq xo‘jaligining qaysi 
tarmog‘iga qarashligidan qat’iy nazar, unda qanday xo‘jalik jarayoni ro‘y berishidan qat’iy nazar 
har doim ikki xil yoki undan ortiq xo‘jalik mablag‘i yoki ularining tashkil topish manbalari 
ishtirok etadi. SHuning uchun ham xo‘jalik jarayonlarini schetlarida aks ettirishda 2 yoki undan 
ortiq schetlardan foydalaniladi.
Quyidagi misollar orqali ikki yoklama yozuv va uni amaliyotda qo‘lanilishini tushuntirib 
beramiz:
1. 
Misol. Mehnat haqi berish uchun hisoblashish schetidan kassaga pul olinadi. 70.000 
so‘m Jarayonni taxlil qilib o‘rgansak, korxonaning bankdagi hisob-kitob schetidagi mablag‘i 
kamayib, korxonaning kassasida esa naqd pul ko‘paydi. Sxema ko‘rinishida jarayonni schetlarda 
aks ettirish qo‘yidagi ko‘rinishda bo‘ladi 
D+ Kassa K- D+ Hisoblashish scheti K- 
70,0 70,0 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ikki yoqlama yozuv-bu xo‘jalik jarayonida vujudga 
keladigan o‘zgarishlarni schetlar tizimi orqali ifodalanishidir.