Tijorat banklari faoliyatini

Korporativ boshqaruv modellarining qiyosiy xususiyatlari¹⁵

3. 
   jadval
   

Modellarning xususiyatlari	Ingliz-Amerika modeli	Nemis modeli	YApon modeli
Ijtimoiy qadriyatlar tizimi	Shaxsiyatparastlik, tanlov erkinligi	Ijtimoiy hamkorlik	Hamkorlik va ishonch
Mehnat jamoasining roli	Passiv	Faol	Faol ishtirokchilik
Moliyalashtirishning asosiy usuli	Fond bozori	Banklar	Banklar
Axborot nomutanosibligi	Menejment	Menejment, “uy” banki	Bosh bank
Investitsiyalash muddatlari	Qisqa muddatli	Uzoq muddatli	Uzoq muddatli
Kapitalning qiymati	Yuqori	O‘rta	Past
Kapital bozori	Yuqori likvidli	Likvidli	Nisbatan likvidli
Asosiy iqtisodiy birlik (yirik biznesda)	Kompaniya	Xolding	Moliya-sanoat guruhi
Menejmentga haq to‘lash	Yuqori	O‘rta	Past
Aksiyadorlik kapitalining tuzilmasi	Sochilgan	nisbatan jamlangan	Jamlangan

Korporativ boshqaruv kontinental modelining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, nemis firmalari o‘zaro bir-birlariga aksioner hisoblanadi, ya’ni o‘zaro kapitalda ishtirok etadilar. Bu ularning o‘zaro norasmiy xoldinglar ko‘rinishida faoliyat yuritishini ta’minlaydi va ma’lumotlar maxfiyligini ta’minlashga xizmat qiladi. Qizig‘i shundaki, nemis banklari AQSH banklaridan farq qilib, universal hisoblanadi, ya’ni barcha turdagi bank xizmatlarini va operatsiyalarini amalga oshira oladi. Bunda banklar uchun aksiyalarga egalik qilish va sotib olish uchun chegaralar belgilanmagan (ba’zi ixtisoslashgan banklar bundan mustasno).

¹⁵ www.uzreport.com ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tuzildi.

Tijorat banklarida korporativ boshqaruvning turli modellari mavjud. Korporativ boshqaruvning modellarini anglo-amerika va yapon-german modellariga bo‘lamiz. Uni ayrim adabiyotlarda autsayder (outside) va insayder (inside) modellari deb atashadi.
Korporativ boshqarishning anglo-amerika modeli turli xilligi bilan, ya’ni diversifikatsiyalashuv darajasining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Aksionerlik kapitali turli o‘zaro aloqador bo‘lmagan sub’ektlar va shaxslar o‘rtasida keng taqsimlanadi. Bunday sharoitda ahaolining ham pul mablag‘lari jalb etiladi va zarur investitsion sharoitni yaratib moliya bozorlarining faolligini hamda barqarorligini oshirishga xizmat qiladi. Ushbu modelda asosan aksiyalar nazorat paketi taxminan 6-14 % ni tashkil qiladi. Anglo-amerika modelida aksionerlar tomonidan aksiyalarga egalik qilish, nazorat qilish bilan ajralib turadi. Aksionerlarning huquqlari kafolatlanadi va boshqaruvchi va direktorlar ularga hisobot beradi. Korporativ boshqarishning anglo-amerika modelida banklar faoliyatini boshqarish qimmatli qog‘ozlar bozori holatiga, uning rivojlanish darajasiga bog‘liq hisoblanadi. Korporativ boshqarishning anglo-amerika modelining kontinental modeldan farqi quyidagilar:

1. 
   Aksiyaga turli xil sub’ektlarning egalik qilishi, ya’ni diversifikatsiyasi darajasi yuqoriligi;
   
2. 
   Kompaniyalar bo‘yicha qonunchilikda aksionerlar manfaatlarining yuqori darajada belgilanishi;
   
3. 
   Qimmatli qog‘ozlarda va kompaniyalar to‘g‘risidagi normativ hujjatlarda kamchilik aksiya egalari manfaalarining himoya qilinishi;
   
4. 
   Banklarning o‘z ma’lumotlarini ochishga (tarqatishga) qo‘yiladigan qattiq talablari bilan ajralib turadi.
   

Korporativ boshqaruvning qaysi modelidan foydalanish mamlakat bank tizimi-moliya tizimi va fond bozorlarining rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. SHu bilan banklarning amerikacha yoki evropacha modeliga ham bog‘liqlik mavjud.
Korporativ boshqarishning Germaniya modeli yoki Kontinental modelida aksionerlarning yuqori kotsentratsiyasini ko‘rish mumkin. Bunda insayderlar guruhi kam sonli bo‘lib, o‘z tarkibiga ma’lum bir guruhlarni oladi, jumladan xodimlarni, oila a’zolarini, banklarni, boshqa kredit tashkilotlarini, boshqa korporativ mulk shakllarini, xolding yoki sanoat guruhlari shaklida birlashishni va boshqa kesishmali aksiyalarga egalik qilish mexanizmlarini oladi. Bunda jismoniy shaxlarning ulushi odatda 20 foizdan ortiqroqni tashkil etadi. Past bo‘lishiga sabab banklardagi omonatlarning stavkalari dividend to‘lovlaridan yuqori bo‘lishidir. Moliya muassasalari kompaniyalarning 60-70% aksiyalariga egalik qiladi. Aksionerlar bir-birini yaxshi biladi va o‘zaro munosabatlarda qo‘llab-quvvatlaydi.
Banklar bir vaqtning o‘zida aksioner, kreditor va boshqa aksionerlar uchun ishonchli shaxs bo‘lib xizmat qiladi. Emissiya qilingan qimmatli qog‘ozlarni turli sub’ektlar o‘rtasida joylashtiradi. Bu esa banklarning direktorlar kengashida ishtirok etishini ta’minlaydi. Natijada kontinental modelda guruhlar o‘rtasida o‘zaro kelishmovchilik va nizolar ko‘proq kelib chiqadi. Asosiy nizolar katta ulushga ega bo‘lgan va minoritar ulushga ega aksionerlar o‘rtasida kelib chiqadi. Ushbu modelda asosiy rolni yirik aksioner o‘ynaydi va ular faoliyatiga fond birjalarining ta’siri kam bo‘ladi. Shuningdek, ushbu modelda ma’lumotlarni ayriboshlash va uni ochish tanlangan investorlar o‘rtasida amalga oshirilishi mumkin. Ma’lumotlarni bu tarzda konfidensial tarzda ayriboshlash banklar va ularning qarzdorlari o‘rtasida ham bo‘lishi mumkin. Bu qonunchilik bilan ham tartibga solib boriladi. Masalan yapon tijorat banklarining korporatsiyalarni kapitalidagi ulushi 25 foizidan oshmasa uni matbuotda elon qilishi shart emas.
Korporativ boshqarishning kontinental modelning yuqoridagi modeldan farqli jihatlari quyidagilar:

1. 
   Kapitalning yuqori konsentratsiyalashuvi;
   
2. 
   Ichki nazorat kuchli;
   
3. 
   Kompaniya barcha ishtirokchilarining manfaatlarini qondirishga qaratilgan yo‘nalishi egaligi;
   
4. 
   Insayderlik faoliyat salbiy natijalarining neytralligi.
   

Mazkur modelning asosiy kamchiliklaridan biri banklarning ta’siri yuqoriligi, ya’ni aksionerlar tizimida asosiy ulushni (boshqa sub’ektlarga nisbatan) banklar egallaydi. Boshqaruvda asosiy paket egalari o‘zlari nazoratni qo‘lga olishadi va mukammal korporativ siyosat amalga oshirilmaydi. Strategik maqsadlarni belgilashda minoritar aksionerlar va turli guruhlar yo‘nalishlari hisobga olinmaydi. Korporativ boshqarishning Yapon-German modeli yoki Kontinental modeli Yaponiya, G‘arbiy Evropa (Germaniya, Avstriya, Shveysariya, Niderlandiya) i Shimoliy Evropa (Skandinavskiya) mamalakatlariga xos bo‘lgan boshqaruv usuli hisoblanadi. Ushbu model Fransiya ( taxminan 20% kompaniyalarda) va Belgiyada banklarning boshqaruvida foydalaniladi. O‘zbekiston va MDH mamlakatlari banklari amaliyotida ham korporatuv boshqaruvning kontinental modelidan
foylaniladi.
AQSH va Britaniya modelidan farqli ravishda Kontinental modeli aksionerlik jamiyatini boshqarishning 3 bo‘limli model: aksionerlar yig‘ilishi, kuzatuv kengashi va bank boshqaruvidan iborat.
Korporativ boshqarishning Kontinental modeli amal qiluvchi davlatlarda aksionerlik kapitali taksimoti yuqoriligi bilan ajralib turadi. Yirik nemis kompaniyalarida 5 ta yirik aksionerning ushbu kompaniyadagi ulushi 40 foiz aksiyasiga to‘g‘ri keladi. Germaniyada, banklarning kapital tarkibida tashqi investorlarning ulushi yuqori (14%) i davlat (5%), ushbu ko‘rsatkichlar Angliyada nisbatan yuqori Amerikadan esa kariyb 2 barobar ortiqdir.